Dwudziestolecie międzywojenne
Dwudziestolecie międzywojenne – okres w historii, obejmujący umownie dwadzieścia jeden lat pomiędzy zakończeniem I wojny światowej, tj. zawarciem rozejmu w Compiègne (1918) a wybuchem II wojny światowej (1939).
Polityka[edytuj]
Kształtowanie ładu międzynarodowego[edytuj]
Jeszcze przed podpisaniem kapitulacji w I wojnie światowej Cesarstwo Niemieckie upadło. Kanclerz Max von Baden ogłosił abdykację cesarza w dniu 9 listopada, a socjaldemokraci ogłosili powstanie republiki. Powołano rząd tymczasowy, na czele którego stanął Friedrich Ebert. Jeszcze w końcu grudnia 1918 roku powstała Komunistyczna Partia Niemiec, a rewolucja została krwawo stłumiona[1]. Z powodu niestabilnej sytuacji w Berlinie, zwołane w lutym 1919 r. Zgromadzenie Narodowe obradowało w Weimarze. Tam też 31 lipca 1919 r. parlament uchwalił konstytucję zwaną weimarską, która weszła w życie dwa tygodnie później[2].
Pierwsze lata okresu upłynęły na sporach (często zbrojnych) o wytyczenie granic. 28 czerwca 1919 r. podpisano traktat wersalski, który oficjalnie zakończył I wojnę światową. Na Niemcy nałożono kary za wywołanie wojny, m.in. odebrano kolonie zamorskie, armia została zredukowana, zabroniono jej posiadania niektórych rodzajów broni, nałożono kontrybucje[3], zdemilitaryzowano niektóre regiony jak Nadrenia i wyspa Helgoland[4].
Z inicjatywy prezydenta USA Thomasa W. Wilsona, dla zapobieżenia wybuchowi kolejnej wojny, powołano organizację międzynarodową, jaką była Liga Narodów, której zakres działań był mocno ograniczony z powodu niejasnego podziału kompetencji pomiędzy jej organami i sprzeczności między interesami mocarstw[5].
Bezpośrednio po I wojnie światowej kraje powstałe w jej efekcie oraz przegrane państwa centralne budowały u siebie ustroje demokratyczne. Było to związane z wzorowaniem się na zwycięskich mocarstwach – Wielkiej Brytanii i Francji, a także z powszechnymi nastrojami egalitarystycznymi wywołanymi traumą wojenną[6].
System utrzymania ładu międzynarodowego[edytuj]
Liga Narodów, powołana do zarządzania zbiorowym bezpieczeństwem świata, w większości okazała się nieefektywna[7]. Liga w znacznym stopniu związana była stanowiskiem mocarstw popierających jedną ze stron konkretnego konfliktu (np. państwa należącego do Ententy)[8], niemniej w okresie swojego istnienia przyczyniła się do rozwiązania 30 konfliktów międzynarodowych, w których mogła liczyć na zgodne stanowisko Francji i Wielkiej Brytanii[9]. Do tych konfliktów należy polsko-litewski o przynależność Wileńszczyzny, o przynależność Kłajpedy[8] (1923 r.), fińsko-szwedzki[9] o Wyspy Alandzkie[8] (1920 r.), o Mosul między Wielką Brytanią a Turcją (1923 r.)[9], czy włosko-grecki z 1923 r. Na tym tle wyróżnia się bułgarsko-grecki konflikt z 1925 r., w którym Liga Narodów poparła jednoznacznie Bułgarię[8]. Ponadto w okresie międzywojennym udało się uspokoić także konflikty Albanii i Jugosławii[7], Albanii i Grecji[5], Polski i Niemiec, Węgier i Czechosłowacji.
Do Ligi nie przystąpiły USA, które nie zdołały ratyfikować przystąpienia w Kongresie[7][uwaga 1]. Izolacjonizm USA przybrał na sile szczególnie w latach 1930., pod wpływem kryzysu gospodarczego[10]. Niemcy przyjęto do Ligi w 1926 r. (odeszły w 1933 r.), Turcję w 1932 r., ZSRR w 1934 r. (do 1939 r.). Jednocześnie Brazylia opuściła jej szeregi w 1926 r., Japonia w 1933 r., a Włochy w 1937 r.[7] Pierwszą znaczącą porażką funkcjonowania Ligi była nieudana próba rozwiązania konfliktu chińsko-japońskiego, co było spowodowane obstrukcją ze strony Japonii, a następnie jej wystąpieniem z Ligi, w efekcie Japonia okupowała Mandżurię od 1932 r. aż do końca II wojny światowej[9].
Tendencje antydemokratyczne[edytuj]
W większości krajów z czasem odchodzono od demokracji w kierunku rządów dyktatorskich, choć zdarzały się także upadki dyktatur i przywracanie demokracji. W latach 1920. upadek demokracji był związany z brakiem zakorzenienia tradycji demokratycznej lub z frustracją wynikiem minionej wojny, a w następnej dekadzie jako przyczynę wskazać należy kryzys gospodarczy[6].
W 1920 r. powstała Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP), którą od 1921 r. kierował Adolf Hitler[potrzebny przypis]. 30 stycznia 1933 roku kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler, a do władzy wskutek koalicji doszła jego partia NSDAP[11], Hitler rozpoczął budowę totalitarnej III Rzeszy, zyskując poparcie Niemców hasłami o konieczności rewanżu za klęskę I wojny i niesprawiedliwego w oczach Niemców traktatu wersalskiego. Rządy totalitarne wprowadzone zostały[6] w Rosji (1917)[potrzebny przypis], Włoszech (1922, w pełni od 1926) i Niemczech (1933), a towarzysząca im ideologia była inspiracją dla ugrupowań w różnych państwach Europy, które jednak nie uzyskały władzy w swoich krajach (Polska, Rumunia, Czechosłowacja, Węgry, Jugosławia, Austria, Wielka Brytania, Belgia, Francja, Holandia, Finlandia)[6].
Rządy autorytarne zaprowadzono w Węgrzech (1920), Bułgarii (1923[6]−1926[potrzebny przypis], 1934), Portugalii (1926), Polsce (1926), Litwie (1926), Rumunii, Albanii (1928), Jugosławii (1929), Hiszpanii (1923-1931, 1936), Austrii (1933), Estonii (1933), Łotwie (1934), Grecji (1935)[6] i Turcji (1923)[12].
Polityka imperiów kolonialnych[edytuj]
W początkach okresu międzywojennego proces terytorialnego kształtowania się imperiów kolonialnych w Afryce został zakończony, wraz z przejęciem przez Ligę Narodów niemieckich kolonii i przekazania ich w ramach mandatu zwycięskim mocarstwom w zarząd. Jednocześnie już od okresu przedwojennego (wojen burskich) pojawiała się krytyka kolonializmu, zwłaszcza wśród warstw niższych europejskich społeczeństw[13]. Wycofanie USA z ratyfikacji traktatu wersalskiego dało mocarstwom europejskim większą swobodę w ukształtowaniu systemu mandatowego, który wbrew intencjom prezydenta Wilsona nie odróżniał ich ostatecznie mocno od zwykłych kolonii[8].
W Azji okres międzywojenny upłynął pod znakiem rywalizacji komunistów i nacjonalistów w Chinach, która przekształciła się w wojnę domową (1927), zawieszoną pod wpływem japońskiej agresji na Chiny[12] w 1937 r.[14] W Indiach Brytyjskich narastały w okresie międzywojennym tendencje niepodległościowe, które były jednak tłumione przez Brytyjczyków przez cały ten okres[12], choć kierowany przez Mahatmę Gandhiego ruch niepodległościowy zwrócił uwagę świata na problem kolonializmu, wzmocnił nacisk opinii publicznej na mocarstwa imperialne, dostrzegającej potrzebę nadania pewnych form autonomii koloniom, również w Afryce i na Karaibach[13].
Na Bliskim Wschodzie w niepodległych państwach jak Turcja i Iran obalono dotychczasowe dynastie i ustanowiono nowe dyktatury (w Turcji republikańską, a w Iranie monarchistyczną), które miały wyraźne aspiracje modernizacyjne i westernizacyjne[12].
Konflikty zwiastujące II wojnę światową[edytuj]
W 1931 r. załamała się hiszpańska dyktatura wojskowa, co doprowadziło do abdykacji[6] Alfonsa XIII wzrosły napięcia i konflikty polityczne[15]. Już w 1934 r. skrajnie prawicowa Falanga porozumiała się z armią, że wojsko powinno w razie potrzeby wystąpić zbrojnie i rozpoczęto przygotowania do faszystowskiej rewolucji[6]. Gdy dwa lata później lewica wygrała wybory z minimalną przewagą, przeciwko reformom zaprotestowała część armii i konserwatyści. Jeszcze w tym samym 1936 r. doszło 17 lipca do próby wojskowego przewrotu, który przerodził się w hiszpańską wojnę domową, którą państwa takie jak Niemcy czy ZSRR traktowały jako poligon doświadczalny nowej broni i taktyki, a ich celem było poszerzenie strefy wpływów. Wojna hiszpańska zakończyła się w 1939 r. zwycięstwem gen. Franco, który zaprowadził po zwycięstwie dyktaturę[15].
13 marca 1938 r. Adolf Hitler zaanektował Austrię, łamiąc postanowienia traktatu wersalskiego, który zakazywał wprost łączenia obu państw[16]. W październiku 1938 r. zaś dokonał rozbioru Czechosłowacji, odrywając od niego zamieszkane przez Niemców Kraju Sudetów[17], a w marcu 1939 r. zajął centralne Czechy[18]. Niemcy rozpoczęły militaryzację i przygotowania do wojny, które zachodnie państwa usiłowały ignorować, by uniknąć konfliktu.
Gospodarka[edytuj]
Po I wojnie światowej, dzięki rozwojowi technicznemu (elektryfikacji i motoryzacji), USA przeżywały okres wzrostu gospodarczego. Również w Europie, m.in. za sprawą amerykańskich inwestycji, rozpoczął się wzrost gospodarczy, jednak był on różny w poszczególnych krajach. Szybki rozwój gospodarczy przechodziła w tym okresie również Japonia. Pierwsze oznaki kryzysu w USA zaczęły pojawiać się pod koniec 1928 r., gdy pojawiły się pierwsze problemy ze zbytem produktów i spadkiem produkcji, a także zaczął się kryzys na rynku budowlanym[14].
Jednocześnie panująca na giełdzie hossa finansowana kredytami bankowymi powodowała wzrost zainteresowania spekulacją giełdową, także wśród drobnych inwestorów. W październiku 1929 r. rozpoczął się giełdowy kryzys, a spadające ceny akcji zmusiły inwestorów do masowej wyprzedaży papierów wartościowych, co przez zaniżanie wartości notowanych na giełdzie przedsiębiorstw doprowadziło wiele z nich do bankructwa. W efekcie nastąpiło załamanie produkcji i gwałtowny wzrost bezrobocia[14]. W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego pojawiły się również zarzuty upatrujące w postępie technicznym źródeł kryzysu[19].
Rozpoczęty wówczas w światowej gospodarce wielki kryzys ekonomiczny trwał w zależności od kraju do 1933 lub 1935 roku, powodując spadek produkcji (m.in. w Niemczech o 57%, Stanach Zjednoczonych i Polsce o 46%, Kanadzie o 42% i Czechosłowacji o 40%) oraz masowe bezrobocie (m.in. 27% w USA, 43% w Niemczech). Gwałtowny spadek popytu na skutek kryzysu stymulował powstawanie monopoli prywatnych i państwowych, które zapobiegały spadkowi cen produktów[14].
Początkowo wiele państw walczyło z kryzysem obniżając np. ceny i płace, podnosząc cła lub stosując dumping cenowy i odchodząc od parytetu złota, jednak z czasem zaczęły mocno ingerować w rynek poprzez interwencjonizm (regulację cen, ustanawianie monopoli, interwencyjny skup towarów, roboty publiczne, rozwój zbrojeń oraz nacjonalizację upadających zakładów przemysłowych)[14].
W 1933 r., pod hasłem polityki gospodarczej nazwanej Nowym Ładem (New Deal), prezydentem Stanów Zjednoczonych został Franklin Delano Roosevelt[14]. W ramach New Deal zmodyfikowano politykę pieniężną, poddano wielkie spółki kontroli państwa, rozwijano inwestycje państwowe, organizowano wielkie roboty publiczne, subsydia i kredyty dla rolnictwa, pomoc dla bezrobotnych i ich rodzin[20]. Budowano i naprawiano drogi, w tym autostrady.
W międzywojennej Polsce wybudowano od podstaw nowe miasto portowe Gdynię, stosując modną wtedy architekturę modernistyczną.
Kultura[edytuj]
Ukształtowanie się w Europie i Ameryce społeczeństwa masowego wiązało się z rozkładem dawnych więzi społecznych. Nastąpił rozwój środków masowego przekazu i komercjalizacja kultury, co doprowadziło do powstania nowoczesnej kultury masowej. Upowszechnienie oświaty przyczyniło się do stworzenia wielomilionowych mas odbiorców informacji i rozrywki, którzy nie byli przygotowani do odbioru kultury wysokiej[21]. Produktem kultury masowej typowym dla dwudziestolecia międzywojennego był komiks. Innym ważnym elementem kultury masowej była muzyka rozrywkowa.
Dynamicznie rozwijało się kino, do którego tzw. przełom dźwiękowy w kinematografii (1926–33) wprowadził dźwięk[22], a w latach 30. kolor[23]. Pojawiły się pierwsze gwiazdy kinowe, np. Charlie Chaplin. Zaczęły powstawać pierwsze gatunki filmowe (horror oraz western). Swoją działalność rozpoczynał Walt Disney. Rozpoczęła się masowa produkcja filmów w Hollywood.
Nauka i technika[edytuj]
Epoka lat 1920. i 1930. jest postrzegana jako okres przełomowych odkryć teoretycznych w dziedzinie fizyki i mechaniki kwantowej, które pozwoliły na wykorzystanie tych odkryć na skalę przemysłową w okresie II wojny światowej. Szczególnie w USA kładziono nacisk na badania naukowe mające potencjalne zastosowania przemysłowe, np. badania z zakresu fizyki nuklearnej prowadzono z myślą o zastosowaniach w medycynie i energetyce, badania jonosfery pod kątem łączności radiowej, podobnie jakbadania dotyczące akustyki i elektroakustyki skupiały się na wykorzystaniu na potrzeby środków masowego przekazu[24].
- Edwin Hubble – wykazał, że mgławice są innymi galaktykami, a nie obiektami wewnątrz Drogi Mlecznej i odkrył, że im dalej znajdują się galaktyki od Ziemi, tym szybciej oddalają się od niej. Wykazał więc, że wszechświat jest większy niż dotychczas sądzono oraz że nieustannie się rozszerza[25].
- James Chadwick – odkrył neutron prowadząc badania nad budową atomu[26] oraz zjawisko rozszczepienia jądra atomowego. Było to jedno z najważniejszych odkryć w dziedzinie fizyki jądrowej.
- Enrico Fermi – otrzymał Nagrodę Nobla za prace doświadczalne nad sztuczną promieniotwórczością. Jest twórcą pierwszego reaktora jądrowego, uruchomionego w USA w 1942 r. oraz współtwórcą pierwszej bomby atomowej[27].
- Alexander Fleming – odkrył penicylinę[28], potwierdzając tym samym słuszność maksymy swego idola, francuskiego chemika Ludwika Pasteura.
- Taśmowy sposób produkcji – polega na rozdzieleniu całego procesu produkcyjnego na proste czynności. Są one wykonywane kolejno w miarę przesuwania się wytwarzanego przedmiotu na taśmie produkcyjnej.
W okresie międzywojennym rozwijało się zjawisko popularyzacji nauki, dokonywanej głównie za pomocą prasy, a w mniejszym stopniu także radia[29].
Uwagi[edytuj]
- ↑ Waszyngton przystąpił natomiast do utworzonej przez traktat wersalski Międzynarodowej Organizacji Pracy. Amerykanie (m. in. Charles Evans Hughes, sekretarz stanu i prezes Sądu Najwyższego) zasiadali też w Stałym Trybunale Sprawiedliwości Międzynarodowej (którego jurysdykcji Stany Zjednoczone jednak nie uznały). Patrz: Zbigniew Lewicki: Historia cywilizacji amerykańskiej. T. Era konsolidacji 1861–1945. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2012, s. 588. ISBN 978-83-7383-582-5.
Przypisy[edytuj]
- ↑ rewolucja listopadowa [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-13].
- ↑ Germany celebrates democracy, Home Page [dostęp 2021-02-13] (ang.).
- ↑ Traktat Wersalski – kontrowersyjny i krzywdzący, www.rp.pl [dostęp 2021-02-13] (pol.).
- ↑ demilitaryzacja [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-13].
- ↑ 5,0 5,1 Liga Narodów [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-13].
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Jerzy Holzer, 1939. Jak upadały demokracje, www.polityka.pl, 2009 [dostęp 2021-02-13] (pol.).
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 History of Europe – The interwar years, Encyclopedia Britannica [dostęp 2021-02-13] (ang.).
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Paweł Olszewski, "Liga Narodów w latach 1919-1926",Stanisław Sierpowski, Wrocław 2005: [recenzja], „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, 78, 2005, s. 227-233 [zarchiwizowane].
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Zbigniew B. Rudnicki, Danuta Kabat-Rudnicka, Postępowanie badawcze w pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych w ramach Ligi Narodów i Narodów Zjednoczonych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, 843, 2010 [zarchiwizowane].
- ↑ Milestones: 1921–1936 – Office of the Historian, history.state.gov [dostęp 2021-02-13].
- ↑ Weimar Republic – The end of the Weimar Republic, Encyclopedia Britannica [dostęp 2021-02-13] (ang.).
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Asia during the Interwar Years.
- ↑ 13,0 13,1 Jadwiga Kiwerska, PRZEOBRAŻENIA W KOLONIACH BRYTYJSKICH W AFRYCE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM, „DZIEJE NAJNOWSZE”, 1985, ISSN 0419-8824.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Wielki kryzys gospodarczy (1929-1933). Największy kryzys w historii kapitalizmu, HISTORIA.org.pl, 3 kwietnia 2020 [dostęp 2021-02-13] (pol.).
- ↑ 15,0 15,1 Guernica – pierwsze miasto, które padło ofiarą nalotu dywanowego, www.polska-zbrojna.pl [dostęp 2021-02-13].
- ↑ Anschluss Austrii – nazistowskie wilki w austriackiej owczarni, PolskieRadio.pl [dostęp 2021-02-13].
- ↑ Układ monachijski – rozbiór Czechosłowacji, PolskieRadio.pl [dostęp 2021-02-13].
- ↑ Zajęcie Czechosłowacji przez Niemcy | Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostęp 2021-02-13].
- ↑ Jóżef Piłatowicz, WYNALAZCZOŚĆ W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ, „DZIEJE NAJNOWSZE”, 1990, ISSN 0419-8824.
- ↑ Nowy Ład [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-13].
- ↑ środki masowego przekazu [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-14].
- ↑ film dźwiękowy [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-14].
- ↑ film barwny [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-14].
- ↑ Shaul Katzir, Introduction: Physics, Technology, and Technics during the Interwar Period, „Science in Context”, 31 (3), 2018, s. 251–261, DOI: 10.1017/S0269889718000273, ISSN 0269-8897 [dostęp 2021-02-14] (ang.).
- ↑ Edwin Hubble - wypatrzył uciekające galaktyki, PolskieRadio.pl [dostęp 2021-02-14].
- ↑ Pionierzy, www.if.pw.edu.pl [dostęp 2021-02-14].
- ↑ Fermi Enrico [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-14].
- ↑ Fleming Alexander [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-02-14].
- ↑ Marcin Poprawa, Świat wynalazków i odkryć naukowych w dwudziestoleciu międzywojennym — wybrane strategie dyskursu popularnonaukowego w prasie, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr, 3721, tom 26, 2016, DOI: 10.19195/1232-9657.26.11 [zarchiwizowane] (pol.).
Błąd Lua w module „Moduł:Kontrola_autorytatywna”, w linii 571: attempt to index field 'wikibase' (a nil value).
This article "Dwudziestolecie międzywojenne" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:Dwudziestolecie międzywojenne.
|
This page exists already on Wikipedia. |
