Historia ateizmu
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Artykuł opisuje historię ateizmu od starożytności do czasów współczesnych.
Starożytna Grecja i Rzym[edytuj]
W starożytności klasycznej teistyczne przekonanie o istnieniu bogów stanowiło podstawę systemów politycznych. Niewiara w istnienie bogów była przestępstwem. Z powodów politycznych Sokrates w Atenach (w 399 roku p.n.e.) został oskarżony o bycie atheos. Chrześcijanie w Rzymie także stosowali sankcje prawne wobec ateistów. Oskarżenia o ateizm przypominały oskarżenia o herezję i o sprzeniewierzenie się nakazom religii – wielu interpretuje je jako narzędzia zmniejszania różnorodności religijnej.
Do ateistów wczesnej starożytności można zaliczyć Euhemera (IV/III wiek p.n.e.), uważającego bogów za ludzi, którzy dokonali wielkich czynów, a którym potomni przypisali boskość oraz Demokryta z Abdery (460–370 p.n.e.) – greckiego atomistę i materialistę (uważał świat za twór czysto materialny).
Najstarsze znane całkowicie otwarte wyrażanie postawy ateistycznej jest przypisywane Epikurowi i datowane na około 300 rok przed naszą erą. Celem epikureizmu było uzyskanie stanu spokoju umysłu poprzez wykazanie, że strach przed tym, co boskie, jest irracjonalny. Do epikurejczyków zaliczał się między innymi Lukrecjusz, którego najbardziej znanym dziełem wyrażającym myśl epikurejską jest O naturze rzeczy. Należy dodać, że epikurejczycy nie byli dokładnie ateistami, tak jak rozumiemy słowo ateizm. Zazwyczaj myśleli, że jeśli bogowie istnieją, to nie interesują się ludzką egzystencją (deizm). Zarówno Epikur, jak i Lukrecjusz podzielali ten pogląd, a także odrzucali wiarę w życie po śmierci. Epikurejczycy nie byli sądzeni za ateizm, ale ich nauczanie było uznawane za kontrowersyjne i byli ostro krytykowani przez stoicyzm i neoplatonizm. Ruch ten stał się marginalny i powoli zamierał – aż zanikł mniej więcej w czasach końca Imperium rzymskiego i ponownie odnowiony został dopiero po ponad tysiącletniej przerwie w XVII wieku przez Pierre’a Gassendi. W czasach późnego Imperium rzymskiego ateizm był jednym z głównych przestępstw i często toczyły się procesy osób o ateizm podejrzanych. Nierzadko o ateizm byli oskarżani chrześcijanie, gdyż odrzucali istnienie innych bogów niż własny.
Do ateistów należeli także: Teodoros (cyrenaik), Diagoras z Melos, Prodikos z Keos (sofista), Teagenes, Sekstus Empiryk.
Średniowiecze[edytuj]
W europejskim średniowieczu istniało wiele herezji. Uznawano je za przestępstwo, a wyroki za nią były surowe, szczególnie pod koniec epoki, gdy aktywna była inkwizycja. Ateizm jednak nie mieścił się w formach mentalności średniowiecznej – nieliczne odnotowane postawy zbliżone do ateizmu bliższe były satanizmowi (zob. Robert Diabeł). Za bliskie ateizmu można uznać poglądy niektórych członków panteistycznego Bractwa Wolnego Ducha. Jeden z nich, Löffler, który spłonął na stosie w Bernie w 1375 r. za popieranie tego ruchu, wyzywał swoich egzekutorów, krzycząc, że nie będą mieli wystarczająco dużo drewna by spalić „przypadek, który rządzi światem”. W tym samym czasie w Indiach szkoła filozoficzna Ćarwaka, która istniała do końca XIV wieku, była otwarcie ateistyczna i empiryczna.
Do przejawów myśli antykościelnej tego okresu, łączącej się często z herezją, zaliczana jest działalność Dawida z Dinant, awerroistów, Błażeja Pelacane z Parmy, Arnolda z Brescii, Dulcyna, Żiżki, Müntzera. Byli to jednak przywódcy ruchów religijnych alternatywnych wobec Kościoła, stąd oskarżenia o bezbożnictwo, a nie ruchów ateistycznych.
Wczesna nowożytność[edytuj]
Termin „ateizm” (fr. athéisme) pojawił się we Francji w XVI wieku i początkowo oznaczał badaczy świata, krytyków religii, materialistycznych filozofów, deistów i innych, którzy mogli być zagrożeniem dla powszechnej wiary. Każdy przejaw ateizmu był tłumiony. Koncepcja ateizmu powróciła więc jako reakcja na religijne i intelektualne zamieszanie epoki Oświecenia i reformacji – zwykle jako zarzut stawiany przez tych, którzy uważali odrzucanie boga i bezbożność za co najmniej kontrowersyjne. Bycie oskarżonym o ateizm w tamtych czasach było bardzo niebezpieczne, co ilustruje fakt, że w 1766 roku francuski szlachcic Jean-François de la Barre był torturowany, pozbawiony głowy i spalony za rzekomy wandalizm popełniony na znaku krzyża – sprawa ta stała się znana z powodu zaangażowania się w nią Woltera, któremu jednak nie udało się doprowadzić do zmiany wyroku. Do oskarżonych o ateizm należał także Denis Diderot, jeden z najbardziej znanych filozofów Oświecenia. Został uwięziony za swoje pisma, z których wiele zakazano i spalono.
We Włoszech jednym z przedstawicieli ateizmu i materializmu był Lucilio Vanini (1584–1619). Autor dzieł pt. „Amfiteatr Wiecznej Opatrzności” (1615), „O zdumiewających tajemnicach Przyrody, Królowej i Bogini śmiertelnych” (1616). W swych dziełach zawarł radykalną krytykę wszystkich elementów i aspektów religii (fraudes detegere, figmenta patefacere) oraz odnosił się do ich świeckich odpowiedników: materialistycznej filozofii przyrody, humanistycznej aksjologii i filozofii kultury, poglądów społeczno-politycznych (przezwyciężenie alienacji). W roku 1619 skazany za ateizm i spalony na stosie.
W Polsce Kazimierz Łyszczyński został ścięty i spalony w 1689 roku, po tym jak sądowi przekazany został rękopis jego traktatu De non existentia Dei (pierwszy polski traktat filozoficzny prezentujący rzeczywistość z perspektywy ateizmu).
W latach 70. XVIII wieku ateizm zaczął przeradzać się ze światopoglądu niebezpiecznego dla głoszących w stronę opcji coraz bardziej otwarcie głoszonej przez niektórych. Pierwszym od czasów starożytnych w pełni otwartym zaprzeczeniem boskiej egzystencji i nawoływaniem do ateizmu była praca „System Natury” Paula Barona d’Holbacha z 1770. D’Holbach był znaną osobistością – prowadził w Paryżu salon zrzeszający wielu spośród intelektualnej elity tamtego okresu – między innymi Diderota, Jeana Jacques’a Rousseau, Davida Hume’a, Adama Smitha i Benjamina Franklina. Mimo to jego książka została opublikowana pod pseudonimem i została zakazana, a następnie publicznie spalona przez egzekutora. Podobne poglądy głosili także Pierre Bayle i Julien La Mettrie.
Później w wyniku rewolucji francuskiej wpływ myśli ateistycznej znacząco wzrósł, co utorowało drogę XIX-wiecznym ruchom racjonalizmu światopoglądowego i wolnomyślicielstwa.
Wiek XIX[edytuj]
W 1844 roku Karol Marks, ekonomista polityczny oraz ateista, napisał w Przyczynkach do krytyki heglowskiej filozofii prawa:
„Cierpienie religijne jest jednocześnie wyrazem rzeczywistego cierpienia i protestem przeciw niemu. Religia jest ulgą dla udręczonego stworzenia, sercem w świecie pozbawionym serca i duszą pośród bezdusznych warunków. Religia jest opium ludu.”
Marks sądził, że ludzie zwracają się w kierunku religii z powodu bólu wywołanego rzeczywistością społeczną. Marks sugerował, że religia jest próbą odsunięcia tego bólu poprzez stworzenie świata snu, dzięki czemu wierzący akceptuje społeczną kontrolę i wyzysk na tym świecie wierząc w sprawiedliwość i nagrodę w życiu po śmierci. Z takiego punktu widzenia zrodził się ateizm marksistowski Fryderyka Engelsa.
Fryderyk Nietzsche, XIX-wieczny filozof, jest znany jako autor aforyzmu „Bóg umarł”. Nietzsche uważał, że chrześcijański teizm był moralnym fundamentem zachodniego świata, a rozbicie tego fundamentu poprzez nowoczesne myślenie (śmierć boga moralnego) wywoła w sposób naturalny nihilizm, zanik wartości najwyższych. Jego filozofia jest próbą przezwyciężenia tego stanu poprzez przemianę wartości: odrzucenie metafizyki i ustanowienie samej natury ludzkiej ich źródłem i sędzią prawdziwości. Do filozofii Nietzschego zaliczają się teorematy nadczłowieka, woli mocy i wiecznego powrotu.
Do myślicieli ateistycznych tej epoki należał także Ludwig Feuerbach (1804–1872).
- 1841 „O istocie chrześcijaństwa”
- 1851 „Wykłady o istocie religii”
- istnieje tylko przyroda
- antropologizm; „Człowiek człowiekowi bogiem”
- teoria alienacji (to nie człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo boga, lecz odwrotnie: bóg przez człowieka na jego własny obraz i podobieństwo ← Ksenofanes)
Zobacz też: neopozytywizm, Max Stirner (indywidualizm, anarchizm, solipsyzm).
Wiek XX i XXI[edytuj]
W XX wieku wspieranie ateizmu i opozycyjnego nastawienia wobec religii (antyteizm) zaczęły być popularne w państwach socjalistycznych i komunistycznych. Określane jest to jako ateizm państwowy. Walka z organizacjami religijnymi była z jednej strony motywowana irracjonalnością religijnych wiar, a z drugiej strony pasożytniczą naturą relacji między kościołem a wiernymi (walka klas). W Związku Radzieckim i innych krajach komunistycznych związki wyznaniowe były prześladowane. Uniemożliwiano budowę nowych kościołów, mordowano księży i wprowadzano do struktur kościelnych agentów. Wskutek działań władz państw komunistycznych najbardziej ucierpiał Kościół prawosławny. Powoływano też organizacje propagujące ateizm takie jak Związek Wojujących Bezbożników.
Do najbardziej wyrazistych przykładów wprowadzenia antyteizmu do doktryny politycznej należy Albania, w której pod rządami Envera Hodżhy w 1967 roku zadeklarowano formalnie ateistyczność państwa, zakazano całkowicie aktywności religijnej i systematycznie represjonowano wierzących. Prawo do praktyk religijnych zostało przywrócone w Albanii w 1990 roku.
Z kolei w Stanach Zjednoczonych podczas okresu zimnej wojny ateistom zarzucano, że nie są patriotami i określano ich mianem „bezbożnych komunistów”.
Do znanych ateistów XX wieku zaliczają się między innymi Bertrand Russell, Jean-Paul Sartre, francuski egzystencjalista, popularny pisarz science-fiction i fantasy Terry Pratchett, Richard Dawkins, angielski biolog ewolucyjny, oraz francuski filozof Michel Onfray.
Statystyki pokazują, że współcześnie ateizm świadomie deklaruje około 2,5% światowej populacji, a około 16% pasuje do ogólnej definicji ateizmu (silny ateizm, słaby ateizm lub inaczej ateistyczny agnostycyzm, brak wiary w bogów).
Obecnie uznaje się, że najbardziej ateistycznym narodem na świecie są Czesi. Według danych z 2006 roku, aż 49% z 10 200 000 mieszkańców Czech deklaruje się jako ateiści (nie wlicza się do tej liczby agnostyków) i ich liczba stale rośnie; tylko 32% wierzy w istnienie boga[1].
W Polsce ateizm jest światopoglądem mniej rozpowszechnionym, aczkolwiek ustalenie faktycznego odsetka jest trudne. Informacje na temat liczności ateistów i wyznawców poszczególnych religii opiera się na szacunkach, głównie na podstawie liczby osób ochrzczonych w różnych wyznaniach, które żyją i nie wypisały się z nich formalnie (np. poprzez akt apostazji). Z badań ankietowych wynika, że w Polsce ludzi niewierzących lub obojętnych w sprawie wiary jest 3,5%[2]. Najczęściej do braku wiary przyznają się kierownicy i specjaliści, prywatni przedsiębiorcy i osoby dobrze sytuowane[3].
W ciągu XX wieku ateizm stał się najbardziej powszechnym poglądem wśród naukowców (patrz hasło „ateizm”).
Na początku XXI wieku nastąpiło kilka wydarzeń istotnych dla rozpowszechniania i postrzegania ateizmu. W 2006 roku ukazał się bestseller (w krajach anglosaskich) autorstwa Richarda Dawkinsa Bóg urojony. Głównym przesłaniem książki jest twierdzenie, że "ateizm jest dowodem zdrowego i niezależnego umysłu, więc ateiści mogą być z niego dumni". Na fali popularności książki Dawkins rozpoczął w 2007 roku kampanię społeczną pod nazwą "The Out Campaign". Przedsięwzięcie to ma na celu przekonanie jak największej liczby ateistów, że ateizm to nie wstydliwa choroba, że to coś o czym można rozmawiać i z czym nie trzeba się kryć[4]. W Polsce przedsięwzięciem wpisującym się w tego typu działania stała się "Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków"[5] prowadzona przez Polskie Stowarzyszenie Racjonalistów. Na stronie tej osoby publiczne i chętni przyznają się do ateizmu lub agnostycyzmu. Inicjatywa ma na celu propagowanie asertywności światopoglądowej wśród niewierzących, zaznaczenie obecności niewierzących w przestrzeni życia społecznego oraz konsolidację i zacieśnienie współpracy środowisk wolnomyślicielskich. O inicjatywie tej pisało wiele czołowych mediów polskich (kilkadziesiąt artykułów) wywołując dyskusję nad sytuacją osób niewierzących w Polsce (m.in. Gazeta Wyborcza[6], Przekrój[7] i Przegląd[8]). Po dwóch miesiącach od uruchomienia Listy, wpisało się na nią ponad 7500 uczestników akcji.
W 2011 roku kanadyjski aktywista ateistyczny irańskiego pochodzenia, były muzułmanin Armin Navabi powołał do życia wolnomyślicielską wspólnotę internetową Atheist Republic. Obecnie jest to kanadyjska organizacja non-profit[9], posiadająca setki oddziałów zwanych „konsulatami” w kilku krajach na całym świecie, takich jak Malezja, Indonezja czy Filipiny[10], umożliwiająca współdziałanie niewierzących w społeczeństwach, w których ateizm, apostazja i bluźnierstwo bywają kryminalizowane i represjonowane[11].
Zobacz też[edytuj]
Przypisy[edytuj]
- ↑ Według danych z raportu Departamentu Stanu USA [1].
- ↑ Brożyniak R. 2004. Struktura wyznaniowa rozszerzonej Unii Europejskiej. Racjonalista.pl.
- ↑ Jabłońska A. 2005. W co wierzy Europa? Reader’s Digest.
- ↑ The Out Campaign
- ↑ Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków
- ↑ Małgorzata I. Niemczyńska: Nie wciskajcie mi Boga (pol.). [dostęp 2007-09-16].
- ↑ Małgorzata Święchowicz: Ciężkie życie ateisty (pol.). [dostęp 18.01.2007].
- ↑ Radosław Tyrała: Czy ateiści są dyskryminowani? (pol.). 2007-07-04. [dostęp 2007-07-04].
- ↑ Loulla-Mae Eleftheriou-Smith: Malaysian atheist group under investigation over alleged Muslim apostate members. The Independent, 2017-08-08. [dostęp 2018-09-24].
- ↑ Atheism is unconstitutional, says Malaysian deputy minister (ang.). Today Online, 2017-11-23. [dostęp 2018-09-24].
- ↑ Wouter van Cleef: In Maleisië geldt: gij zult geen atheïst zijn (niderl.). Trouw, 2017-08-07. [dostęp 2018-09-24].
This article "Historia ateizmu" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:Historia ateizmu.
