Utwór programowy

Utwór programowy, także utwór tematyczny – utwór muzyczny, który niesie programową treść wyrażaną środkami muzycznymi.

Kompozytor samą muzyką stara się oddać fabułę, z zarysowaniem cech osobowościowych bohaterów. Przykładem może być sparafrazowane scherzo symfoniczne Uczeń czarnoksiężnika Paula Dukasa, którego treść jest bardzo czytelna nie tylko poprzez popularność swego pierwowzoru literackiego, ale również dzięki notatce kompozytora zamieszczonej nad partyturą. Kompozytor, sięgając do literatury, czasami zamieszcza jej fragmenty, jak np. w suicie Maurice'a Ravela Moja matka gęś, w której niektóre jej części zostały zaopatrzone tekstami zaczerpniętymi z bajek Charles'a Perraulta, na których utwór jest oparty. Najczęściej jednak kompozytor odwołuje się do wyobraźni słuchacza i przekaz nie jest do końca jednoznaczny.

W szczególności muzyka romantyczna stawiała sobie za cel wywołanie pozamuzycznych skojarzeń. Stosując różnorodność środków muzycznych, starannie dobierając tytuły utworów, sięgając do folkloru wreszcie stosując mnogość form, których same nazwy niosły zakodowana informacje: fantazja, kaprys, humoreska itd. Najpopularniejszym gatunkiem muzyki programowej jest poemat symfoniczny.

Muzyka współczesna w dużej części, w poszukiwaniu czystej formy, odrzuciła treść pozamuzyczną i tym się często tłumaczy jej niepowodzenie w odbiorze przez przeciętnego słuchacza. Muzyka rockowa natomiast, a szczególności jej progresywna odmiana w pełni wykorzystała programowość, czy też tematyczność muzyczną. Utwory takie jak Time Pink Floyd, Close to the Edge Yes czy Thee Three Fates: Clotho/Lachesis/Atropos Emerson, Lake and Palmer doskonale oddają programową treść środkami czysto muzycznymi.