Walki strajkowe proletariatu w II Rzeczypospolitej

Walki strajkowe proletariatu w II Rzeczypospolitej – seria wystąpień, strajków i zamieszek robotniczych jakie wybuchały w Polsce w latach 1918–1939.

Z inicjatywy utworzonej w grudniu 1918 r. Komunistycznej Partii Robotniczej Polski w końcu 1918 r. odbyła się demonstracja robotników stolicy, występujących przeciw posunięciom ówczesnego rządu. KPRP była siłą motoryczną strajku powszechnego w Zagłębiu Dąbrowskim w lutym 1919 r. i ogólnopolskiego strajku powszechnego, jaki odbył się miesiąc później.

Jesienią 1919 r. wybuchł powszechny strajk robotników rolnych. Władze administracyjne, wykorzystując specjalne przepisy wyjątkowe przeciw robotnikom rolnym, aresztowały wówczas 4750 robotników. Wojna polsko-bolszewicka spowodowała ustanie strajków, które uległy wznowieniu po podpisaniu pokoju w Rydze. W roku 1921 strajkowało 473 tysiące robotników, w roku 1922 – 670 tysięcy. Do najważniejszych strajków należały m.in. strajk kolejarzy w lutym i marcu 1921 r. i późniejszy solidarnościowy strajk generalny w całym kraju, strajk włókniarzy łódzkich, strajki robotników rolnych w Wielkopolsce i na Pomorzu, strajk górników Zagłębia Dąbrowskiego i kopalń okręgu krakowskiego. Akcje te często spotykały się z brutalnym przeciwdziałaniem policji, ale przeważnie kończyły się zwycięstwem strajkujących. Szczególną rolę w akcjach strajkowych odgrywali robotnicy zorganizowani w związkach zawodowych, takich jak Zjednoczenie Zawodowe Polskie, związane z Narodową Partią Robotniczą.

Druga połowa 1923 r. przyniosła wzrost inflacji i obniżenie wartości nabywczej zarobków. Efektem były kolejne akcje strajkowe, które objęły 848 tys. robotników, najwięcej w całym dwudziestoleciu międzywojennym. Strajkowali włókniarze Łodzi, robotnicy Częstochowy, Warszawy, Borysławia, Ostrowca Świętokrzyskiego i Starachowic. W październiku rozpoczął się wielki strajk górników i hutników Górnego Śląska. Kierował nim słynny „Komitet 21”, składający się z działaczy KPP, PPS i NPR. W końcu miesiąca rozpoczął się strajk kolejarzy i pocztowców. Strajki, obok celów ekonomicznych, miały charakter polityczny, skierowane były bowiem przeciw posunięciom ówczesnego gabinetu – rządu „Chjeno-Piasta”. Najgłośniejszym wydarzeniem stały się wypadki w Krakowie, tzw. powstanie krakowskie. W odpowiedzi na wprowadzenie przez administrację stanu wyjątkowego 5 listopada 1923 r. wybuchł w Krakowie strajk powszechny. Przekształcił się on w manifestację, robotnicy zbrojnie opanowali miasto. W tym samym dniu miały miejsce krwawe zajścia w Borysławiu, następnego dnia w Tarnowie. Ogółem w listopadzie 1923 r. zginęło 40 osób, kilkaset odniosło rany. Reforma waluty przeprowadzona w 1924 r. przez rząd Władysława Grabskiego przyniosła wraz ze stabilizacją gospodarczą osłabienie walk strajkowych. Głównym rejonem ruchu strajkowego był teraz Górny Śląsk, gdzie wystąpieniami kierował nadal „Komitet 21”. Miały też miejsce wystąpienia bezrobotnych organizowane przez KPP.

Poprawa sytuacji gospodarczej w latach 1926–1928 (wzrost produkcji i płac, znaczne zmniejszenie bezrobocia, spowodował zmniejszenie aktywności strajkowej. Największym strajkiem tego okresu stał się trzytygodniowy strajk powszechny 106 tys. włókniarzy łódzkich w październiku 1928 r.

Sytuacja zaczęła się zmieniać już w końcu 1929 r. Rozpoczął się bowiem kryzys gospodarczy o nie notowanej dotąd głębokości i zasięgu, który wstrząsnął gospodarką Polski. Liczbę bezrobotnych w miastach obliczano na milion osób. Zarobki pracujących, zwłaszcza bardzo licznej grupy zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, poważnie spadły. Pauperyzacji uległa również wieś. Tymczasem obóz rządzący usiłował przezwyciężyć kryzys kosztem pracujących. Zostało zaostrzone ustawodawstwo pracy, a ponadto niemal zupełnie zahamowano parcelację w ramach reformy rolnej. W efekcie od roku 1930 bezrobotni demonstrowali pod hasłami „Pracy i chleba”. Wystąpienia ich często miały burzliwy przebieg; w starciach z policją padali ranni. W początkowym okresie kryzysu z uwagi na obawę przed utratą pracy nie dochodziło do podejmowania przez robotników masowych akcji strajkowych. W 1931 r. strajkowali górnicy Zagłębia Dąbrowskiego i Krakowskiego. Policja zabiła wówczas 5 osób, wiele odniosło rany. Warszawę dotkneły dwa strajki tramwajarzy: w czerwcu i listopadzie. Przez dwa miesiące strajkowali jedwabnicy łódzcy. Nową formą walki stał się strajk okupacyjny, tzw. polski. Jednym z pierwszych był głośny strajk w hucie szkła „Hortensja” w Piotrkowie i w fabryce „Pepege” w Grudziądzu. W roku następnym ilość strajków i liczba strajkujących poważnie się zwiększyła – do 314 tys. osób. Strajkowały m.in. kopalnie „Renard”. „Ksawery”, „Klimontów” i „Saturn” (Czerwone Zagłębie). Strajki, obok ekonomicznych, miały też często cele polityczne. 16 marca 1932 r. odbył się, proklamowany przez KCZZ, jednodniowy strajk generalny przeciw projektom ustaw pogarszających warunki pracy i ubezpieczenia społeczne. Przez 17 dni ponownie strajkowali robotnicy huty „Hortensja”, a także włókniarze łódzcy.

W 1933 miały miejsce akcje strajkowe pracowników zakładów użyteczności publicznej, strajk okupacyjny w warszawskiej fabryce radiotechnicznej „Dzwonkowa”, w którym brutalnie interweniowała policja; a także połączony z głodówką strajk okupacyjny w kopalniach „Mortimer” i „Klimontów”. Największe znaczenie miał strajk powszechny włókniarzy okręgu łódzkiego, w czasie którego padli zabici robotnicy.

W roku 1931 na fali protestów przeciw wypadkom brzeskim, w sytuacji związanej z kryzysową pauperyzacją i radykalizacją mas chłopskich z połączenia PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwa Chłopskiego i PSL „Piasta” powstało antyrządowe Stronnictwo Ludowe, postulujące m.in. realizację korzystnej dla chłopów reformy rolnej. W efekcie coraz powszechniejsze stały się wystąpienia chłopów, kierowane początkowo przeciw egzekwowaniu długów i zaległych podatków. Wystąpienia te, np. w Lubartowie w województwie lubelskim, spotykały się z przeciwdziałaniem policji. Od roku 1932 zaczęły się upowszechniać tzw. strajki chłopskie. Polegały one na zbiorowym bojkocie przez chłopów targów, co spowodowane było pobieraniem od nich nadmiernych opłat na jarmarkach. Tę formę wystąpień, którą kierowało na ogół Stronnictwo Ludowe, zapoczątkowano w powiecie limanowskim. W czerwcu tegoż roku, w czasie obchodów Święta Ludowego, doszło do krwawych zajść w Łapanowie koło Bochni. Wkrótce potem wystąpienia chłopskie ogarnęły powiat leski.

Strajki chłopskie miały także miejsce w miejscowościach Kozodrza, Nockowa, a także Jadów w powiecie radzymińskim, gdzie po starciu z policją na targu chłopi tego powiatu strajkowali przez kilka tygodni. Wystąpienia chłopskie powtórzyły się jesienią tego roku, a także w roku następnym. Wystąpienia chłopskie objęły 6 powiatów Małopolski, w wyniku czego zginęło kilkudziesięciu chłopów, a setki odniosło rany.

Od 1933 strajki okupacyjne miały miejsce w kopalniach „Kazimierz”, „Juliusz”, „Jakub”, fabrykach „Perkun” w Warszawie i „Metalurgia” w Częstochowie, zakładach włókienniczych „Lenko” w Bielsku-Białej. Poza postulatami o charakterze ekonomicznym (wzrost płac, zniesienie kryzysowego ustawodawstwa pracy), pojawiały się również postulaty o charakterze politycznym, np. kierowane przeciwko konstytucji kwietniowej. Podejmowanie akcji strajkowych ułatwiała poprawiająca się stopniowo sytuacja gospodarcza - od końca 1933 r. powoli rosła produkcja i zwiększało się zatrudnienie. W efekcie w roku 1934 strajkowało 369 tys. robotników, a w roku następnym 450 tys. Ponadto doszło do zbliżenia postaw partii robotniczych, np. w czerwcu 1935 r. w większych ośrodkach miejskich odbyły się konferencje robotnicze, zwołane przez terenowe organizacje PPS, KPP i żydowskiej partii socjalistycznej Bund, na których zdecydowano o proklamowaniu przez związki zawodowe strajków protestacyjnych przeciw sanacyjnej ordynacji wyborczej do sejmu i senatu, w których uczestniczyło około 200 tys. robotników. Coraz wyraźniej uniezależniał się związany dotąd z sanacją Związek Związków Zawodowych; nastąpiła też konsolidacja organizacji zawodowych pracowników umysłowych. Tzw. ruch pracowniczy stał się stopniowo istotnym czynnikiem w różnego rodzaju masowych wystąpieniach. Ponadto zwiększeniu aktywności strajkowej sprzyjała działalność takich organizacji, jak Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Kluby Demokratyczne, a następnie Stronnictwo Demokratyczne.

W końcu roku 1935 rozpoczęła się walka o amnestię dla więźniów politycznych. Zaangażowały się w niej KPP, PPS, Stronnictwo Ludowe, demokratyczne kręgi inteligenckie, czołowi intelektualiści kraju, organizacje młodzieżowe: nielegalny KZMP, OM TUR, ZMW RP „Wici”. Walka ta przyniosła poważny sukces: 3500 uwięzionych komunistów odzyskało wolność, a około 5 tys. więźniów politycznych zmniejszono wymiar kary. Ponadto znacznemu ograniczeniu uległa działalność obozu w Berezie Kartuskiej.

W efekcie wymienionych wyżej czynników, kolejna fala strajków i akcji protestacyjnych osiągnęła rozmiary nie notowane w całym dwudziestoleciu międzywojennym. W styczniu 1936 r. podjęło akcję strajkową 15 tys. pracowników monopoli państwowych. Wkrótce potem zastrajkowało 12 tys. pracowników miejskich w Warszawie, do akcji przyłączyli się robotnicy z innych zakładów stolicy. W lutym zastrajkowali górnicy Zagłębia i Śląska, zaś w marcu 130 tys. włókniarzy łódzkich. Strajki te przynosiły z reguły sukcesy. Ogromnym echem w całym kraju odbiły się krwawe wypadki wiosenne. Po brutalnym usunięciu przez policję robotnic okupujących krakowską fabrykę „Semperit”, 23 marca proklamowano w mieście strajk protestacyjny. Zakończył się on demonstracją uliczną. Policja otworzyła ogień. Zginęło 9 osób. Tego dnia w Częstochowie padł w demonstracji ulicznej bezrobotny. Po imponującym pogrzebie zamordowanych, połączonym ze strajkiem powszechnym w Krakowie, 2 kwietnia ogłoszono jednogodzinny strajk protestacyjny w całym kraju. Niecałe dwa tygodnie później policja zaatakowała kilkutysięczną demonstrację bezrobotnych we Lwowie. Pogrzeb zabitego wówczas młodego bezrobotnego Władysława Kozaka przekształcił się w strajk powszechny i demonstrację, w czasie której w walkach z policją zginęło kilkanaście do kilkudziesięciu osób. Do kolejnych strajków doszło 1 maja 1936 r. Ogólna ilość strajkujących wyniosła w tym roku 675 tys. osób. Wystąpieniom towarzyszyły interwencje policji, nierzadko z użyciem broni. Nowo powołany premier, gen. Felicjan Sławoj Składkowski swierdził „policja strzela i strzelać będzie!” Rząd zaczął też stosować inne środki represji. Zaostrzono cenzurę i zamykano anyurządowe czasopisma. Rozwiązano Ligę Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz Stowarzyszenie Wolnomyślicieli Polskich. Znów zaczęła się zapełniać Bereza, ławy oskarżonych i więzienia. W odpowiedzi powstało wiele pism społeczno-politycznych i literackich: „Oblicze Dnia”, „Po prostu”, „Karta”, „Dziennik Popularny”, „Lewar”, „Sygnały”. W maju 1936 r. we Lwowie zorganizowano Zjazd Pracowników Kultury, wielka manifestacja w obronie zagrożonego humanizmu i postępu społecznego. Radykalizacja obejmowała też ruchy młodzieżowe (OM TUR, ZMW RP „Wici”, Legion Młodych, Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej, Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew”, KZMP), które w marcu 1936 r. opublikowały „Deklarację praw młodego pokolenia”.

W obchodach Święta Ludowego w 1936 r. wzięło udział ponad milion chłopów. Zdecydowanie antysanacyjny charakter – mimo obecności gen. Rydza-Śmigłego – miała uroczystość w Nowosielcach pod Przeworskiem. Kilka dni po niej policja zastrzeliła 5 strajkujących robotników rolnych w Krzeszowicach, potem 7 w Ostrowiu Tuligłowskim, niezwykle brutalnie zlikwidowała strajki chłopskie na Zamojszczyźnie i Wołyniu.

Stopniowo w ruchu ludowym zaczęła kształtować się koncepcja przeprowadzenia strajku wszystkich chłopów w Polsce. Władze Stronnictwa Ludowego proklamowały jego rozpoczęcie 15 sierpnia 1937 r. Głównym celem była walka o likwidację dyktatury sanacyjnej i przywrócenie demokracji i praworządności w Polsce. Trwająca zgodnie z dyrektywami władz SL 10 dni akcja objęła znaczną część kraju. Niemal w całości wystąpiły środkowe powiaty Małopolski. Strajki miały miejsce również w województwach centralnych, poznańskim i częściowo pomorskim. Chłopi, zgodnie z wezwaniem, bojkotowali targi, wstrzymując się zarazem w ogóle od wyjazdu do miasta. Utworzono specjalne bojówki chłopskie. Chłopi barykadowali drogi, staczali utarczki z policją. Administracja, zaskoczona rozmiarami strajku, po kilku dniach bierności rozpoczęła kontrakcję. Do Małopolski skierowano nawet specjalne formacje skoszarowanej policji, osławionych „chłopców z Golędzinowa”. W Muninie policja zabiła 7 osób i raniła 17. W Kasince Małej zginęło 9 chłopów, w Majdanie Sieniawskim – 8. Ogółem w czasie strajku zginęło kilkudziesięciu chłopów. Równocześnie pod pozorem rewizji policja maltretowała mieszkańców szeregu wsi, niszczyła ubrania i sprzęty domowe, dewastowała domy i budynki gospodarcze. Aresztowano kilka tysięcy chłopów. Wypadki na wsi znalazły żywy oddźwięk w środowiskach robotniczych. W kilku ośrodkach miejskich wybuchły strajki solidarnościowe. Najszerszy zasięg akcja ta miała w Tarnowie i Krakowie. Strajk chłopski zorganizowany przez SL w 1937 r. stanowił jednorazowy, najbardziej masowy antysanacyjny zryw na ziemiach polskich. Jego zasięg i liczba uczestników – było ich co najmniej setki tysięcy – stawiały go zarazem na czołowym miejscu wśród masowych wystąpień chłopskich w Europie.

Również miasta były w roku 1937 widownią wielkich wystąpień strajkowych. Miały one głównie charakter ekonomiczny. Poważną rolę odgrywały nadal strajki okupacyjne – było ich ponad 1000. Do większych wystąpień należą: prowadzony z powodów politycznych łódzki strajk powszechny, połączony z głodówką strajk okupacyjny w kopalni „Giesche”, akcja włókniarzy białostockich, górników Śląska i Zagłębia, strajk 10 tys. pracowników miejskich Warszawy, włókniarzy częstochowskich. Ogółem w ciągu roku strajkowało 575 tys. robotników. Jesienią 1937 r. miał miejsce słynny strajk nauczycieli – wyraz protestu przeciwko narzuceniu Związkowi Nauczycielstwa Polskiego kuratora. Z nauczycielami solidaryzowały się partie robotnicze, związki zawodowe, koła inteligenckie. Strajk zakończył się sukcesem. Stopniowo następowało jednak osłabienie ruchu strajkowego. Wpływało na to wiele czynników: poprawiająca się sytuacja gospodarcza, zwiększanie się zatrudnienia, wzrost zarobków i związane z tym nadzieje na dalszą poprawę płac i warunków pracy. Ponadto uwagę społeczeństwa przykuły wydarzenia międzynarodowe, w tym rosnące zagrożenie ze strony hitlerowskich Niemiec.

Strajki w latach 1923–1938^[1]
Lata	Liczba strajków	Liczba zakładów objętych strajkami	Strajkujący (w tys.)	Stracone dni robocze (w tys.)
1923	1263	7451	849	6379
1924	915	5400	564	6545
1925	532	1910	149	1285
1926	590	2827	145	1423
1927	616	3838	235	2464
1928	769	5230	354	2781
1929	494	4036	217	1085
1930	312	1185	48	273
1931	357	1154	107	601
1932	504	6219	314	2101
1933	631	7282	343	3829
1934	946	9416	369	2356
1935	1165	11631	450	2008
1936	2056	22016	675	3950
1937	2078	25242	565	3315
1938	1457	9461	269	1289

Przypisy[edytuj]

↑ Mieczysław BolesławM.B. Markowski Mieczysław BolesławM.B., Burżuazja wobec niektórych problemów warunków pracy klasy robotniczej w Polsce przedwrześniowej (1918-1939) [w:] JózefJ. Ławnik, ZofiaZ. Steciak (red.), W setną rocznicę ruchu robotniczego, Kielce: Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Wydział Nauki, Oświaty i Kultury PZPR w Kielcach., 1985, s. 147 .