Odkrycia i badania Ameryki Północnej

Poszukiwania przejścia zachodniego[edytuj]

Podobnie jak w przypadku Ameryki Południowej i Środkowej, północna część kontynentu została odkryta przypadkowo. Anglicy w poszukiwaniu tzw. przejścia zachodniego – alternatywnej drogi do Azji, prowadzącej na zachód przez rejony arktyczne, napotkali na przeszkodę w postaci olbrzymiego lądu. John Cabot, który jako pierwszy podjął taką próbę, już w 1497 dotarł do stałego lądu – na Nową Fundlandię. W 1517 syn Johna Cabota, Sebastian przepłynął Cieśninę Hudsona, docierając do Zatoki Hudsona. Dalszą podróż na północny zachód uniemożliwiły trudne warunki atmosferyczne.

Po pierwszych niepowodzeniach, dopiero sto lat później, Anglicy podjęli kolejne próby odnalezienia przejścia północnego. Pierwszym, który powrócił na północne szlaki był Martin Frobisher. W czerwcu 1576 wypłynął w swoją pierwszą wyprawę, docierając najpierw do brzegów Grenlandii i dalej, żeglując na zachód, do zachodnich wybrzeży Ziemi Baffina. Zatoka, u brzegów której lądował na tej wyspie, została nazwana jego imieniem (Zatoka Frobishera). W czasie swej drugiej wyprawy z 1578 roku, zakrojonej na większą skalę, powrócił na Ziemię Baffina, by utworzyć tam kolonię. Gdy znalezione tam wcześniej „złoto” okazało się bezwartościowym pirytem, Frobisher zaniechał podjętych prób.

Kontynuatorem wysiłków Frobishera był John Davis. 29 lipca 1585 r. wylądował na Grenlandii w okolicach dzisiejszego miasta Godthåb i wszedł w kontakt z Eskimosami. Następnie popłynął na północ, przez obszar wodny pomiędzy Grenlandią i Ziemią Baffina (od tego czasu nazywany jest on Cieśniną Davisa). Odkrył on także i nazwał drugą z głębokich zatok Ziemi Baffina, Zatokę Cumberland. W czasie swej drugiej wyprawy w 1587 dotarł jeszcze dalej na północ, aż do równoleżnika 72°N, na Morze Baffina.

Henry Hudson w czasie swej pierwszej podróży na zachód dotarł niżej niż jego poprzednicy – do okolic o łagodniejszym klimacie, u ujścia nazwanej jego imieniem rzeki Hudsona. To odkrycie zaowocowało założeniem Nowego Amsterdamu, późniejszego Nowego Jorku. Hudson, płynąc dalej na północ wzdłuż brzegów Labradoru, odkrył cieśninę, która doprowadziła go na wielki akwen, który, jak sądził, był Oceanem Spokojnym. W rzeczywistości przekroczył Cieśninę Hudsona i wpłynął do olbrzymiej zatoki, później także nazwanej od jego imienia. Dotarł aż do południowych krańców Zatoki Hudsona, nazwanej później Zatoką Jamesa.

Jedną z wielkich podróży północnych podjętych przez Anglików była wyprawa Williama Baffina. Znane mu były niepowodzenia Hudsona, doszedł więc do wniosku, że jedyna droga na zachód musi wieść przez Cieśninę Davisa. W 1616 dzięki wyjątkowym warunkom atmosferycznym udało mu się przekroczyć cieśninę i dotrzeć na rozległy akwen, nazwany później Morzem Baffina. Dotarł prawie do 75°N i w końcu znalazł przesmyk na zachód, nazwany przez niego Cieśniną Lancastera. Nie zdołał jej jednak przekroczyć. Warunki atmosferyczne zmusiły go do odwrotu. Także próba opłynięcia Ziemi Baffina od południa przez Luke’a Foxe’a w 1631 r., choć zaowocowała odkryciem Kanału Foxe’a i Basenu Foxe’a, nie otworzyła Anglikom upragnionej drogi na wschód. Ostatnim, który podjął próbę w tym kierunku, był Thomas James, którego imieniem nazwano zatokę, wcześniej już odkrytą przez Hudsona.

Iberyjski epizod[edytuj]

Hiszpanie zainteresowani byli także terenami w Ameryce Północnej. Z meksykańskich kwater wysłano szereg wypraw na północ. Większość z nich była jednak nieudana. Niegościnne tereny Teksasu, Arizony i Nowego Meksyku stanowiły skuteczną zaporę. Także i indiańskie plemiona tam zamieszkujące, choć politycznie słabiej zorganizowane niż wielkie cywilizacje meksykańskie, skutecznie broniły swych terytoriów. Brak upragnionych złóż złota był kolejnym czynnikiem zniechęcającym do dalszej ekspansji.

Wybrzeża Ameryki Północnej stały się celem kilku wypraw hiszpańskich i portugalskich. W latach 1501/1502 w ślady Cabota podążyli Portugalczycy. Bracia Gaspar i Miguel Cortereal dotarli do Nowej Fundlandii. Z kolei Alonso Alvarez de Pineda w 1519 roku jako pierwszy dotarł na Florydę i Teksas. Rok później Lucas Vazquez de Ayllon, żeglując na północ, dotarł do równoleżnika 33,5°N, na wysokość dzisiejszego Charleston w Karolinie Południowej. Dzieła dokończył Giovanni da Verrazzano, który, żeglując z południa, dotarł aż do Nowej Fundlandii, odkrywając po drodze ujście rzeki Hudson.

Już w latach 1520–1521 Juan Ponce de León próbował założyć osady na Florydzie. Jednak bez powodzenia. Podobnie skończyły się próby kolonizacji wybrzeży Karoliny Południowej podjęte w roku 1526. W 1528 r. Panfilo de Narvaez dotarł do ujścia Missisipi. Zdołał przekroczyć rzekę i podróżował przez tereny dzisiejszej Arizony i Nowego Meksyku. Najdalej zapuścili się Hernando de Soto i Francisco Vásquez de Coronado w dwóch niezależnych wyprawach. Pierwszy wyruszył z Florydy na zachód, podczas gdy drugi ze świeżo skolonizowanej Nowej Galicji, na północ i też na zachód. Obie wyprawy nieomal się spotkały w okolicach rzeki Arkansas. Ostatnim epizodem hiszpańskiej ekspansji na północ była szeroko zakrojona wyprawa Juana de Oñate, który w latach 1598–1605 objechał całe północne kresy hiszpańskiego panowania.

Hiszpanie w ponad dwieście lat później odegrali pewną rolę w badaniach geografii Ameryki Północnej. W 1776 r. dwóch franciszkańskich mnichów, Escalante i Dominiquez, w swych misyjnych wprawach przewędrowali dzisiejsze stany Nowy Meksyk, Kolorado, Utah i Arizona. Dalsze wyprawy misyjne franciszkanów doprowadziły do założenia misji San Francisco w 1776 r. i Los Angeles w 1791 r.

Okres kolonizacji francuskiej[edytuj]

Ameryka Północna ostatecznie stała się domeną ekspansji brytyjskiej, francuskiej i holenderskiej. Pierwsze próby kolonizacji podjął Walter Raleigh, który w 1584 r. na wybrzeżach dzisiejszej Karoliny Północnej założył kolonię Virginia, która jednak nie utrzymała się długo. Podobny los spotkał próby Francuza Jacques’a Cartiera, odkrywcy Rzeki Św. Wawrzyńca. W 1541 r. w okolicy zamieszkanej przez Indian Quebec założył osadę francuskich kolonistów, których jednak już w 1544 r. trzeba było ewakuować. Cartier w swojej podróży w górę Rzeki Św. Wawrzyńca został zmuszony do przezimowania (1541/1542) w miejscu nazwanym przez niego Mont Royal (od niewielkiego pagórka na generalnie płaskim obszarze. Z czasem powstało tam miasto Montreal.

Francis Drake, angielski korsarz, którego wyprawa jako druga okrążyła świat, wniósł pewien wkład w wiedzę na temat zachodnich brzegów północnoamerykańskich. Opłynął on całe wybrzeża aż do równoleżnika 48°N, do Wyspy Vancouver, po drodze odkrywając ujście rzeki Kolumbia.

Trwałe osiedlanie się Europejczyków w Ameryce Północnej rozpoczęło się dopiero w XVII wieku. Francuzi kontynuowali dzieło Jacques’a Cartiera, swą ekspansję kierując ku Rzece Św. Wawrzyńca. Anglicy zaś zainteresowali się terenami położonymi bardziej na południe.

Najbardziej zasłużonym dla kolonizacji i odkryć w tym czasie był Samuel de Champlain. W 1608 założył miasto Quebec, które stało się bazą wypadową do dalszych wypraw w głąb lądu. W 1609 r. odkrył jezioro Champlain, na granicy dzisiejszego stanu Vermont z Kanadą. W 1615 r. wybrał się na wielką wyprawę w górę rzeki Ottawa i dotarł z jej biegiem do jednego z Wielkich Jezior – Huron. Odkrył tym samym szlak używany przez następne dwa stulecia przez handlarzy skór. Do Quebecu powrócił przez Niagarę i jezioro Ontario. Podobne podróże odbyli Médard Chouart des Groseilliers w latach 1654–1660 i Pierre-Esprit Radisson w latach 1659–1660.

Champlain do swej śmierci w 1635 r. rezydował w mieście Quebec City. Jeszcze za jego życia i dalej po jego śmierci, Francuzi kontynuowali szeroko zakrojone wyprawy badawcze. W 1634 r. Jean Nicollet odkrył jezioro Michigan oraz w nim zatokę Green Bay, badając okoliczne tereny dotarł do źródeł rzeki Wisconsin. Do roku 1640 cztery z pięciu Wielkich Jezior były już znane. Piąte – Jezioro Górne – odkryto w 1659 r. W roku 1673 o. Marquete w swej misyjnej wyprawie popłynął z biegiem rzeki Wisconsin, a następnie Missisipi, aż do ujścia rzeki Arkansas, granicy obszaru kontrolowanego przez Hiszpanów. Podróżnik żeglował dalej w górę rzeki Illinois, docierając do jeziora Michigan. Podobny szlak pokonała wyprawa Michela Accau w 1680 r., dostarczając przy tym pierwszych naukowych opisów dorzecza Missisipi, Wielkich Jezior i wodospadów Niagary. Badania dorzecza Missisipi były kontynuowane przez następne lata. W 1682 r. płynąc z biegiem rzeki, nie zważając na hiszpańskie niebezpieczeństwo, dotarł aż do jej ujścia. Obszar dorzecza Missisipi nazwał na cześć króla Ludwika XIV Luizjaną i ogłosił posiadłością francuską.

Odkrycia następowały jedno po drugim, gdy francuscy traperzy i misjonarze posuwali się we wszystkich kierunkach. W 1688 dotarli do Rio Grande, wytyczając nową linię podziału pomiędzy posiadłościami hiszpańskim i francuskimi. W 1694 nawiązali stosunki handlowe z Indianami zamieszkującymi dorzecze Missouri. Także na wschodzie poczynili znaczne postępy. Zbadane zostały biegi rzek Ohio i Tennessee. Posuwając się aż w górę rzeki Savannah, dotarli w 1699 do granic kolonii angielskich w Karolinie.

Do połowy XVII wieku Francuzi poznali obszary na południe od 50°N, ograniczone na wschodzie Appalachami, na zachodzie Górami Skalistymi i Rio Grande na południu. Co prawda, ich znajomość tych obszarów ograniczała się do biegu rzek i ich bezpośredniego sąsiedztwa, był to jednak wielki krok naprzód w poznaniu kontynentu. Dominacja francuska została jednak załamana w wyniku wojny siedmioletniej (1756-1763), toczącej się częściowo także i w Ameryce. W wyniku traktatu pokojowego podpisanego w Paryżu w 1763, Francja została zmuszona do odstąpienia Anglii swych kanadyjskich kolonii. Co prawda, Luizjana ciągle pozostała francuska, lecz odcięta od zaplecza kanadyjskiego nie rozwijała się już. W 1803 w wyniku słynnego zakupu Luizjany ponad 2 miliony kilometrów kwadratowych obszaru zostało nabytych za 60 milionów ówczesnych franków przez USA.

Odkrycie Alaski[edytuj]

W roku 1728 Vitus Bering dotarł do wschodniego krańca Azji, odkrywając cieśninę oddzielającą Azję od Ameryki Północnej. W 1732 r. Rosjanin Iwan Fiodorow, badacz Syberii, pierwszy raz ujrzał wybrzeża Alaski. Wkrótce rozpoczęła się rosyjska kolonizacja regionu. Wprawdzie ograniczała się ona do wybrzeży, jednak do czasu Alaska Purchase w 1867 Rosjanie zdołali poznać krainę do południka 140°W. W 1871 r. Alessandro Malaspina odkrył wielki lodowiec u stóp Góry Świętego Eliasza, nazwany jego imieniem. W roku 1792 północne brzegi badał Saryczew, a potem Lisiański, Krusenstern, Kotzebue i Zagoskin. Od kiedy w 1880 nad rzeką Jukon odkryto złoto, Alaska stała się ziemią obiecaną dla tysięcy awanturników. Została przewędrowana wzdłuż i wszerz. Poznano wtedy jej główne cechy geograficzne. Do najbardziej znanych odkryć należało zlokalizowanie najwyższego szczytu Ameryki Północnej, Mount McKinley, w 1898. Został on ostatecznie zdobyty w 1913 przez Hudsona Stucka.

Stany Zjednoczone Ameryki[edytuj]

Brytyjczycy kolonizujący wybrzeża amerykańskie na południe od Rzeki św. Wawrzyńca do rzeki Savannah nie mogli pochwalić się takimi osiągnięciami jak Francuzi. Nie byli oni zainteresowani poznaniem terenów przekraczających ich osiedleńczy horyzont. Dlatego też poznanie lądu, choć bardzo gruntowne, postępowało w powolnym tempie. Praktycznie do końca XVII wieku znano jedynie pas nadbrzeżny na wschód od Appalachów. Dopiero od czasów zakupu Luizjany nastąpiła Amerykańska presja na zachód. Związane to było ze wzrastającym napływem emigrantów z Europy, początkowo z Anglii, lecz później także i z Irlandii, Niemiec i ostatecznie także z Europy wschodniej. Rozwój wiedzy o kontynencie amerykańskim nierozłącznie jest związany z historią rozwoju terytorialnego Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Jednak i tu nieliczni podróżnicy poprzedzali masowe osadnictwo śmiałymi wyprawami odkrywczymi. W 1784 roku David Thompson rozpoczął pierwsze badania topograficzne Gór Skalistych. W latach 1803–1805 dwaj wędrowcy Meriwether Lewis i William Clark na zlecenie prezydenta Jeffersona udali się w swą słynną transkontynentalną podróż, w wyniku której dotarli do wybrzeży Oceanu Spokojnego u ujścia rzeki Kolumbia.

W latach 1805–1807 Zebulon Pike dotarł do źródeł Missisipi oraz przewędrował prerię środkowego zachodu do Gór Skalistych w rejonie Kolorado i Nowego Meksyku.

Charakter wypraw odkrywczych zaczął się zmieniać w XIX wieku. Ze względu na niebezpieczeństwo indiańskie, wyprawy zaczęto organizować wspólnie z ekspedycjami wojskowymi. Uczestniczyli w nich głównie wojskowi kartografowie i geologowie, poszukujący złóż cennych kopalin. W ten sposób liczne, następujące po sobie wyprawy dokonały dokładnej inwentaryzacji amerykańskich posiadłości:

1818-1823 Stephen Harriman Long – Missisipi, Wielkie Jeziora, Góry Skaliste
1824-1825 James Bridger – Rzeka Niedźwiedzia, Wielkie Jezioro Słone
1825 Peter Ogden – Rzeka Humboldta
1825 William Ashley – jezioro Utah
1826 Jedediah Smith – południowa część Gór Skalistych
1832 Henry Schoolcraft – źródła Missisipi
1834-1835 George William Featherstonhaugh – dorzecze Missouri i góry Ozark
1836-1840 Jean Nicollet – Missisipi
1842-1845 John Charles Frémont i Charles Preuss środkowy wschód, aż do wybrzeży Pacyfiku
1845 James William Abert – rzeki Purgatoire River i Canadian River w Nowym Meksyku
1907-1930 Edward S. Curtis – badania etnograficzne plemion Indian północnoamerykańskich. Twórca bezcennej kolekcji zdjęć.

W drugiej połowie XIX wieku następuje kolejna faza badań. Do akcji wkraczają naukowcy z prawdziwego zdarzenia: geografowie, kartografowie, biolodzy, etnografowie i geolodzy, systematycznie badając kraj. Badania organizowane, koordynowane i finansowane są od tego czasu przez rządowe agencje, takie jak założone w 1879 roku United States Geological Survey i Bureau of American Ethnology. Także i Smithsonian Institution wniosło olbrzymi wkład w badania, głównie flory i fauny Ameryki Północnej.

Odkrycia w Kanadzie[edytuj]

Kanada, podobnie jak Stany Zjednoczone, poznawana była wraz z rozwojem osadnictwa. Do połowy XIX wieku znano dokładnie pas ziemi od oceanu do oceanu, jednakże ograniczony na północ do równoleżnika 60°N. Powstałe w 1843 Geological and Natural History Survey of Canada zorganizowało wiele ściśle naukowych wypraw. Do najbardziej znanych kanadyjskich odkrywców należeli George Dawson, Albert Peter Low i V. Eaton.

W tym samym czasie w Anglii odrodziła się nadzieja znalezienia Przejścia Północno-Zachodniego. Zorganizowano kilka wypraw, które nie tylko przyczyniły się do ostatecznego poznania arktycznych obszarów Ameryki Północnej, lecz także fragmentarycznie północnych obszarów Kanady. W latach 1845–1847 John Franklin zorganizował wielką wyprawę w poszukiwaniu Przejścia. W pierwszej fazie podążono odkrytą już dwa wieki wcześniej Cieśniną Davisa, a następnie przez Morze Baffina do Cieśniny Lancastera, którą ostatecznie udało się sforsować. Następnie okrążono Wyspę Cornwallisa i przezimowano na wyspie Beechey nad Cieśniną Barrowa. Dalej osiągnięto północny kraniec wyspy Króla Williama, gdzie flota ostatecznie została uwięziona w lodach i zniszczona. Franklin niedługo po tym zmarł. Reszta uczestników wyprawy podzieliła się na dwie grupy, z których każda na własną rękę podjęła próby przedostania się do obszarów zamieszkanych, wszyscy jednak zginęli z zimna i wyczerpania. W latach 1848 do 1889 Anglicy zorganizowali 40 ekspedycji ratunkowych, poszukujących śladów rozbitków. Przyczyniły się one do dokładnego zbadania obszarów arktycznych Ameryki Północnej, nie udało się jednak odnaleźć żadnych żyjących członków załogi Franklina. Do najbardziej znanych „pofraklinowskich” ekspedycji należały kierowane przez Rossa, Rae’a, McClure’a, Belchera, Mac Clintocka i Collinsona. W 1900 Norweg Otto Sverdrup po kolejnej nieudanej próbie potwierdził, że Przejścia Północno-Zachodnie nie mają praktycznego znaczenia dla żeglugi.

Pierwszą udaną próbą przepłynięcia Przejściem Północno-Zachodnim mógł się poszczycić Roald Amundsen, który w latach 1903–1906 sforsował je na małym jachcie motorowym „Gjøa”. Zajęło mu to jednak kilka sezonów. Pierwszym, któremu udało się przepłynąć Przejście Północno-Zachodnie w ciągu jednego sezonu był Henry Larsen w 1944, któremu pokonanie całej trasy od Halifax na Nowej Szkocji do Vancouver zajęło 86 dni. Istotny wkład w badania arktycznych obszarów Kanady wniosły także wyprawy Stefanssona w 1906 i Rasmussena w latach 1921–1924.

Ziemie kontynentalne na północ od 60°N do wybrzeży były praktycznie nieznane do czasów najnowszych. Ocenia się, że w 1920 na północnych obszarach Kanady zamieszkiwało zaledwie 8 tys. osób, a w 1952 liczba wzrosła do 25 tysięcy. Wiele obszarów północnej Kanady wcześniej zostało sfotografowanych z powietrza zanim stanęła na nich stopa ludzka. Badania tamtych obszarów podyktowane były nie chęcią osiedlenia się, lecz poszukiwaniem złóż minerałów. I tak w 1920 nad rzeką Mackenzie odkryto bogate złoża złota, a w 1930 w okolicach Wielkiego Jeziora Niewolniczego bogate złoża uranu i ropy naftowej.