Odkrycia i badania Ameryki Południowej i Środkowej

Ponowne odkrycie Ameryki[edytuj]

Osobny artykuł: Odkrycie Ameryki.

Najbardziej znanym Europejczykiem czasów nowożytnych, który udał się na zachód w poszukiwaniu drogi do Azji jest Krzysztof Kolumb. Przed nim miało miejsce wiele nieudanych wypraw na przestrzeni paru wieków. W roku 1492 dopłynął on do Ameryki. Nie można jednak zapominać, że nie zdawał on sobie sprawy, że miał do czynienia z nowym lądem i był przekonany, że dopłynął do wschodnich wybrzeży Azji (według ówczesnego nazewnictwa – do Indii, gdyż pod tą nazwą w jego czasach rozumiano całość południowego, południowo-wschodniego i wschodniego wybrzeża Azji aż po Kataj – dzisiejsze Chiny – i Cipangu – dzisiejszą Japonię). Fakt ten stał się jasny dopiero w 1507 roku, gdy Kolumb już nie żył. Powszechnie uważa się go jednak za odkrywcę Ameryki, gdyż to on otworzył drogę na zachód. Jego wielką zasługą było także przełamanie bariery psychologicznej oraz obalenie mitów o niemożności żeglugi oceanicznej.

Kolumb w 1498 roku w trakcie swej trzeciej wyprawy dotarł do wybrzeży kontynentu południowoamerykańskiego. W czasie swej czwartej i ostatniej podróży w latach 1502-1504 dotarł do wybrzeży Hondurasu^[1]. W tym czasie wyprawy na zachód przestały być czymś wyjątkowym. Alonso de Hojeda wraz z Amerigiem Vespuccim w serii wypraw w latach 1499, 1502, 1505 i 1509 dokładniej zbadali północne wybrzeża Ameryki Południowej od Zatoki Maracaibo aż za ujście rzeki Orinoko i do wybrzeży dzisiejszej Gujany Francuskiej. Okolice Zatoki Maracaibo, ze względu na domy na palach, zostały ochrzczone nazwą „Mała Wenecja” – hiszp. Venezuela.

Te same obszary badał Vicente Yáñez Pinzón w 1500 roku dopłynąwszy do ujścia Amazonki. W 1508 roku dostarczył on ostatecznych dowodów na to, że Kuba jest wyspą. Wkrótce po nim Portugalczyk Pedro Álvares Cabral przekroczył równik, docierając do Porto Sugero leżącego około 17 °S. W latach 1501–1502 Amerigo Vespucci osiągnął równoleżnik 25°S (dzisiejsza Santa Catarina – stan Brazylii). Relacje Vespucciego z tej podróży wywołały w Europie wielkie wrażenie i uświadomiły, że odkryto nie Indie Zachodnie, lecz nowy kontynent leżący na drodze do nich. Niemiecki kartograf Martin Waldseemüller, w 1507 roku pierwszy raz na swej mapie świata umieścił nazwę nowego kontynentu – America – na cześć Ameriga Vespucciego, domniemanego odkrywcy kontynentu. W swym dziele Cosmographia Introductio umieścił następujące zdanie: Quasi Americi terram sive Americam dicendam (Niejako ziemię Ameriga należy nazwać America).

W 1521 roku Ferdynand Magellan w swej słynnej wyprawie, płynąc na południe, dotarł do estuarium rzeki La Plata, a gdy okazało się, że nie jest ona początkiem przejścia na zachód, lecz jedynie ujściem rzeki, pożeglował dalej aż do przesmyku między kontynentem a wyspą Ziemia Ognista, zwanym odtąd Cieśniną Magellana. Po jej przekroczeniu żeglował dalej na północ wzdłuż zachodnich brzegów Ameryki Południowej, aż do równoleżnika 30°S, po czym odbił na zachód w głąb Oceanu Spokojnego. W ten sposób, w najogólniejszym zarysie, poznano całe wschodnie wybrzeże i, fragmentarycznie, zachodnie obu Ameryk. Następnym etapem było badanie zachodnich brzegów oraz wnętrza lądów.

Okres Wielkich Odkryć do roku 1600[edytuj]

Krzysztof Kolumb nie dotarł na kontynent do roku 1498, kiedy to w czasie swej trzeciej wyprawy ujrzał ujście Orinoko i następnie w czasie czwartej wyprawy do wybrzeża Hondurasu. Główną jednak jego zasługą w szczegółowych badaniach Ameryki Środkowej było odkrycie szeregu wysp Karaibskich: Wysp Bahama (domniemane pierwsze lądowanie po przekroczeniu Atlantyku), Kuby, Haiti (nazwaną przez niego Hispaniola) w czasie pierwszej wyprawy. Na Hispanioli Kolumb założył swoją kwaterę główną. W czasie drugiej podróży odkrył: Dominikę, Marie-Galante, Gwadelupę, Antiguę, Puerto Rico i Jamajkę. W czasie trzeciej wyprawy Trynidad.

Pierwszym odkrywcą, który zagłębił się w kontynent był Vasco Balboa. Dotarł on w 1513 do wschodnich wybrzeży Panamy, następnie pieszo i konno, atakowany przez krajowców, po 120 dniach uciążliwej wędrówki, przekroczył Przesmyk Darién. 29 września 1513 był pierwszym Europejczykiem oglądającym Ocean Spokojny, który nazwał Morzem Południowym.

Właściwa eksploracja wnętrza kontynentu rozpoczyna się dopiero w roku 1519 wraz z rozpoczęciem podbojów Meksyku przez Hernána Cortesa. 21 kwietnia jego flota złożona z 11 statków, z 500 żołnierzami, 16 końmi i 14 działami wylądowała przy ujściu rzeki Tabasco. Tam założył osadę Veracruz, która w późniejszych wiekach rozrosła się w duże miasto. Wraz ze swą małą armią udał się na podbój potężnego państwa Azteków. 8 listopada 1519 zdobył stolicę państwa Tenochtitlán od tego czasu zwaną Meksykiem. Cortez został mianowany namiestnikiem i dowódcą wojskowym kraju nazwanego Nueva Espana – Nowa Hiszpania. W ciągu następnych dwóch dziesięcioleci Cortez systematycznie zwiększał rejon swego panowania i jednocześnie poznawano nowe obszary. W 1524 wyruszył na wyprawę na południe docierając do Hondurasu. W następnych latach zbadał praktycznie całą północną część Ameryki Środkowej. W 1530 dotarł do Zatoki Kalifornijskiej Nuño Beltrán de Guzmán i założył tam kolejne hiszpańskie państwo Nową Galicję (dzisiejsza prowincja Sonora). W roku 1541 podbito Półwysep Jukatan.

W okresie Kolumba rabunkowi i zagładzie Indian przeciwstawiał się dominikanin Bartholomé de Las Casas.

Podobnie potoczył się podbój Ameryki Południowej. W 1529 agent augsburskich bankierów Welser nazwiskiem Ambrosius Ehinger w poszukiwaniu legendarnego El Dorado poprowadził wyprawę prawdopodobnie przez dzisiejszą Wenezuelę do Kolumbii. W roku 1536 Hiszpan Gonzalo Quesada udał się w podróż w górę rzeki Magdaleny i dotarł aż do płaskowyżu Bogoty, gdzie na terytorium odebranym plemieniu Czibcza założył państwo Nowa Grenada i miasto Bogota.

Południowoamerykańskim odpowiednikiem Corteza był Francisco Pizarro. W czasie swych dwóch pierwszych rekonesansów w latach 1524–1525 i 1526-1527 zbadał wybrzeża Peru oraz Ekwadoru i zdobył pierwsze dowody na istnienie wielkich zasobów złota na kontynencie. Pizarro zdołał skłonić króla Karola V do sfinansowania nowej wyprawy. W styczniu 1531 flotylla trzech statków z garstką żołnierzy wyruszyła z Panamy. Wylądowali w Tumbez na granicy Peru i Ekwadoru. Dołączył tam do niego Hernando de Soto i Sebastián de Belalcázar. W 1532 rozpoczęli oni śmiały marsz przez łańcuch Andów, docierając do wyżyn wewnątrz kraju. Pizarro wraz ze swoją nieliczną armią dzięki podstępom i szaleńczej odwadze zdołał podbić całe, potężne państwo Inków. 15 listopada 1533 padła stolica państwa Cuzco. Do końca tego roku całe państwo było już w rękach zdobywców. W następnych latach posiadłości nadal rozszerzano. W 1544 zagarnięto Quito. W 1535 założono nową stolicę hiszpańskiego Peru – Limę. W 1537 dotarto daleko na południe – aż do rzeki Rio Maule w środkowym Chile. W latach 1541–1544 Pedro de Valdivia podbił praktycznie całe Chile i założył miasta Santiago (1541), Concepción (1550), Valdivia (1552) i Valparaiso (1544). W 1558 Juan Ladrillero dotarł do południowych krańców kontynentu i przepłynął Cieśninę Magellana z zachodu na wschód.

Z kolei Sebastián de Belalcázar w 1536 wyruszył na północ, wzdłuż pasma Andów i dotarł do Bogoty, spotkawszy tam Gonzalo Quesada, który w tym samym czasie nadciągnął z północy.

W 1541 Gonzales Pizarro, młodszy brat Francisco Pizarro, pierwszy raz przekroczył Andy wyruszając na wyprawę w głąb Amazonii. W okolicach rzeki Rio Napo wyprawa się podzieliła. Pizarro z częścią swych ludzi powrócił do Peru. Druga ich część pod wodzą Francisco de Orellana, na zbudowanych tratwach kontynuowała podróż w dół Amazonki. W ciągu ośmiu miesięcy podróży przemierzyła cały bieg Amazonki, osiągając jej ujście w roku 1542. Orellana też nadał nazwę rzece.

Także i dorzecza trzeciej wielkiej rzeki południowoamerykańskiej La Platy stały się celem licznych wypraw. Została odkryta przez Juana Díaza de Solísa, który w 1515 w poszukiwaniu przesmyku do Oceanu Spokojnego wpłynął w głąb lądu, lecz gdy zorientował się, że nie jest to poszukiwana droga – zawrócił. Podobny błąd popełnił Ferdynand Magellan w 1520. Pierwszym badaczem rejonu La Plata – rzek Parany i Paragwaju był Sebastian Cabot, który zdołał dopłynąć daleko na północ. W 1535 Juan de Ayolas założył Buenos Aires i ponownie popłynął w górę obu rzek. Założył miasto Asuncion i następnie udał się drogą lądową na zachód przez równinę Gran Chaco, docierając do Andów. Wyczyn jego powtórzył Domingo Martínez de Irala, który w 1548 w czasie swej podróży w Andy spotkał Hiszpanów przybyłych z Peru. W ten sposób został nawiązany kontakt pomiędzy południowymi regionami przed- i zaandyjskimi.

W roku 1592 Anglik John Davis odkrył Falklandy.

W porównaniu z wielkimi osiągnięciami Hiszpanów, dokonania Portugalczyków były raczej skromne. W Brazylii, która należała do Portugalii (zgodnie ze słynnym traktatem z Tordesillas w 1494 i wcześniejszymi orzeczeniami papieża Aleksandra VI) Portugalczycy ograniczyli się tylko do penetracji przybrzeżnych terenów.

W połowie XVI wieku większość terenów Ameryki Południowej, z wyjątkiem Brazylii, najwyższych partii Andów oraz innych bardziej niedostępnych regionów, została poznana. Także Ameryka Środkowa została dokładnie zbadana.

(powrót do historia odkryć geograficznych)

Odkrycia w XVII i XVIII wieku[edytuj]

W porównaniu z poprzednim stuleciem, XVII wiek może być uznany za zastój w procesie poznawania Ameryki Południowej i Środkowej. W tym stuleciu poczyniono niewielkie postępy. Hiszpanie i Portugalczycy ograniczyli się do ciągnięcia korzyści ze swych posiadłości. Nowe odkrycia dokonywały się głównie za sprawą misyjnej działalności jezuitów. Już w XVI wieku zaczęli zakładać swe misje, jednak dopiero w następnym wieku następuje ich największy rozkwit. Jezuici wraz z chrystianizacją przynosili wielki postęp dla tubylczej ludności. Zakładali religijne komuny, w których prowadzono nowoczesną gospodarkę farmerską. Wprowadzali powszechną edukację i służbę zdrowia. Misje jezuickie były otwierane na całym kontynencie, jednak ich największy rozkwit nastąpił w dorzeczu rzek Parana i Paragwaj gdzie Jezuici założyli niezależne państwo Paragwaj. Artystyczna wizja ich działalności została przedstawiona filmie fabularnym „Misja”, nakręconym w 1986 roku przez Rolanda Joffe. Jezuici nie ograniczali się jedynie do działalności misyjnej i charytatywnej, lecz także aktywnie rozwijali wiedzę geograficzną. Najbardziej zasłużonym na tym polu był Samuel Fritz, który stworzył pierwszą mapę Amazonki, i Martin Dobrizhoffer, który w czasie swej osiemnastoletniej pracy misyjnej podjął szereg wypraw badawczych, dokładnie opisanych w swych wspomnieniach. Niestety, wraz z likwidacją zakonu, jego południowoamerykańskie misje uległy zagładzie.

Pewien wkład w rozwój wiedzy geograficznej wnieśli Holendrzy. W ich służbie pozostawał Polak – Krzysztof Arciszewski, który w czasie swej misji wojskowej w Brazylii 1629-1637 badał północno-wschodnie tereny tego kraju.

Jedynymi obcokrajowcami, którym za panowania hiszpańskich Burbonów dozwolono na podróżowanie po Ameryce Południowej byli Francuzi. W 1697 Jean Richter podróżował w okolicach Cayenne (celem wyprawy było badanie siły ciążenia). W latach 1736–1742 Pierre Bouguer i Karol Maria de La Condamine zorganizowali wyprawę do Quito w ówczesnym Peru (dziś stolica Ekwadoru) skąd po wykonaniu pomiarów powrócili z biegiem rzek Magdaleny i Amazonki.

Spośród nielicznych Hiszpanów, którzy przedsięwzięli wyprawy badawcze był Félix de Azara, który w latach 1781–1801 badał dorzecze La Platy.

Badania naukowe w XIX i XX wieku[edytuj]

Rok 1799 otworzył nową epokę w historii odkryć geograficznych Ameryki Południowej. Wtedy to Aleksander von Humboldt wspólnie z Bonplandem rozpoczęli swe systematyczne badania obszarów w dorzeczu Orinoko, w Andach Kolumbijskich, Peruwiańskich i Ekwadorskich oraz później w Meksyku. Humboldt był doskonale przygotowany do swej roli. Posiadał ścisłe wykształcenie i wyjątkowy dar obserwacji. Był nie tylko wybitnym naukowcem, lecz także znakomitym popularyzatorem wiedzy. Od czasów jego podróży, w Europie powstała „moda” na organizowanie wypraw badawczych w tamte rejony świata. Kolejnym czynnikiem wpływającym na gwałtowne przyśpieszenie badań były wojna niepodległościowa prowadzona przez kolonie hiszpańskie w latach 1810–1822, która doprowadziła do powstania szeregu niepodległych państw na kontynencie. Kraje te nie tylko nie podtrzymały hiszpańskiego zakazu podróżowania, lecz zachęcały badaczy do odwiedzania swych terenów.

Najsłabiej poznanym wcześniej krajem Ameryki Południowej była Brazylia. Najwcześniej też rozpoczęto jej naukowe badania. Wkrótce jednak rozszerzyły się na inne kraje kontynentu. Od końca XVIII do połowy XX wieku zorganizowano setki wypraw. Do najciekawszych i najbardziej owocnych należały:

1766-1769 Louis Antoine de Bougainville – badania Wysp Salomona, Falklandów, Nowych Hebrydów oraz Samoa
1781-1796 Felix de Azara – badania geografii i życia biologicznego Paragwaju
1811-1814 Wilhelm Ludwig von Eschwege – badania minearologiczne obszarów Minas Gerais i Sau Paulo
1815-1817 Aimé Bonpland – badania dorzecza Parany
1817-1820 Johann Baptist von Spix i Karl Friedrich von Martius – badania życia biologicznego górzystej części Brazylii oraz dorzecza Amazonki
1821-1829 Georg Heinrich von Langsdorf – badania etnograficzne Brazylii
1825-1834 Józef Burkart – badania geologiczne Meksyku
1826-1832 Edward Pöpping – badania dorzecza Amazonki
1830 Alcide d’Orbigny – badania geograficzne Boliwii
1831-1832 Karol Darwin – badania życia biologicznego Brazylii, Patagonii i wysp Galapagos
1835 Moritz Richard Schomburgk i Robert Herman Schomburgk – badania geografii Gujany
1838-1884 Ignacy Domeyko – badania geograficzne i geologiczne Andów Chilijskich
1843-1847 Francis de Castelnau – badania dorzecza Amazonki
1848-1852 Alfred Wallace – badania dorzecza Amazonki
1848-1849 Henry Bates – badania dorzecza Amazonki
1848-1851 Ephraim George Squier – badania geograficzne i archeologiczne Nikaragui i Hondurasu
1849 Carl Ferdinand Appun – badania geografii Gujany
1850-1860 Herman Burmeister – badania geograficzne Argentyny, Chile i Brazylii
1851-1869 Antonio Raimondi – badania Peru
1852 Paul Wilhelm von Wuttenber – badania Patagonii i Chile
1852-1853 Clements Markham – badania Peru
1852-1854 Henryk Halfeld – pierwsze badania topograficzne rzeki Sao Francisco
1852 Adolf Bastian – etnograficzne badania w Peru i Meksyku
1853 Edward Pöpping – badania geologiczne Chile
1853-1856 Thomas Page – badania topograficzne dorzeczy La Platy, Parany, Rio Saldo, Rio Cayaba oraz Paragwaju
1855-1857 Otto Grashof – podróże przez Argentynę i Brazylię
1856 Herman Burmeister – badania regionu La Platy aż po Andy
1858-1859 Hans Ave-Lallemant – badania geograficzne i życia biologicznego południowej oraz północnej części Brazylii
1857-1861 Johann von Tschudi – badania zoologiczne i etnograficzne Brazylii środkowej, Urugwaju, Argentyny, Chile, Peru i Boliwii
1860 Jules Crevaux – badania dorzecza Amazonki i Orinoko
1865-1871 Konstanty Jelski – badania zoologiczne w Peru i Gujanie
1869-1870 George Chaworth Musters – pierwsze badania Patagonii
1872-1873 Alfred Stelzner – badania Andów i pampy w okolicach Cordoby
1875-1881 Bernard Fontana – pierwsze badania kanionu Grand Chaco
1875-1888 Luis Brackenbusch – badania nad geografią i biologią lasów andyjskich oraz obszarów pomiędzy Chile i La Platą
1879 Generał Roca – militarno-naukowa ekspedycja na południe od rzeki Rio Negro
1880 Juan Morano – badania Patagonii
1881 Bartolome Bossi – zdjęcia wybrzeży Ziemi Ognistej
1882 Giacomo Bove – badania wybrzeży Ziemi Ognistej
1883 Arthur Thouar – pierwsze przejście Chaco od strony Boliwii wzdłuż rzeki Pilcomayo do miasta Asuncion
1883 – 1889 Alfred Hettner – badania geograficzne Kordylierów Wschodnich w Kolumbii i Peru
1884 Karl von Steinen – badania dorzecza Xingu
1885 Adolf Methfessel – badania geograficzne Argentyny i Paragwaju
1886 Ramon Lista – badania geograficzne Ziemi Ognistej
1886 Rudolf Zuber – badania geologiczne Patagonii
1887-1898 Guido Baggiani – badania geograficzne i etnograficzne Argentyny i Urugwaju
1888-1900 Alfred Moudsley – badania geograficzne i archeologiczne Gwatemali
1888-1900 Karl Saper – badania topograficzne Ameryki Środkowej.
1889 L. Jerrmann – badania topograficzne dopływów Parany Rio Ipare i Gran Salto Guayra
1897 Matthias Zurbriggen – wyprawa wysokogórska w Andy zakończona pierwszym zdobyciem szczytu Aconcagua
1899 Herman Leach – badania rzeki Rio Bermejo
1901-1902 – Erland Nordenskiöld – badania Kolumbii, Panamy, Argentyny i Boliwii
1903 Theodor Koch-Grünberg – badania geograficzne i etnograficzne południowej Brazylii i Gujany
1910 Alberto de Agostini – badania etnograficzne Ziemi Ognistej
1911 Hiram Bingham – odkrycie Machu Picchu w Peru
1912 Erland Nordenskiöld – badania etnograficzne w Chaco
1918-1924 Martin Gusinde – badania etnograficzne Ziemi Ognistej
1920 Case Willcox – badania Wenezueli i Kolumbii
1936-1937 Jan Alfred Szczepański i Justyn Wojsznis – wyprawa wysokogórska w Andy zakończona zdobyciem szczytu Ojos del Salado

Jak łatwo zauważyć, począwszy od początku XIX wieku rozpoczęto szeroko zakrojone badania kontynentu. Najpierw łatwo dostępnych rzek, a z czasem i innych terenów. Takie regiony jak La Pampa, Patagonia, Ziemia Ognista czy Gran Chaco zaczęto badać stosunkowo późno. Przyczyny były różne. Decydującą rolę odgrywała fizyczna dostępność terenów, lecz także polityczna sytuacja w rejonie oraz nastawienie miejscowych plemion. Podobnie w czasie zmieniały się zainteresowania podróżników i badaczy. Początkowo w ich zakresie leżał opis krajobrazu, flory i fauny. Potem wraz z rozwojem technologii punkt ciężkości przesunął się na pomiary topograficzne i badania geologiczne. W końcu do dzieła wkroczyła etnografia i archeologia. W XX wieku doszła do tego jeszcze turystyka wyczynowa, głównie wyprawy wysokogórskie.

Do końca XX wieku cały kontynent został dokładnie zbadany. Dzięki rozwojowi technologii ludzkość dysponuje dokładnymi zdjęciami satelitarnymi i przygotowanymi na ich podstawie mapami tematycznymi miejsc, które nigdy nie zostały osobiście odwiedzone przez geografów.