Odkrycia i badania Arktyki

Arktyka to region polarny i subpolarny na półkuli północnej wokół północnego bieguna geograficznego. Obejmuje Morze Arktyczne z wyspami oraz północne obszary Ameryki Północnej, Europy i Azji. Powierzchnia Arktyki wynosi 26,5 mln km², w tym ok. 14 mln km² mórz.

Odkrywanie terenów arktycznych, przynajmniej w pierwszym okresie, miało odmienny charakter niż eksploracja południowych obszarów polarnych. Ziemie arktyczne i wyspy leżące w pobliżu kontynentów Europy, Azji i Ameryki Północnej zostały w ogólnych zarysach poznane w trakcie poszukiwania dróg z Europy do krajów Dalekiego Wschodu, tzw. Przejścia Północno-Zachodniego i Przejścia Północno-Wschodniego, i zostały opisane w artykułach: Odkrycia i badania Europy, Odkrycia i badania Azji Północnej i Odkrycia i badania Ameryki Północnej. Rzeczywiste badania Arktyki rozpoczęły się w XIX wieku, a ich celem początkowo były badania największej wyspy tego regionu Grenlandii, a potem, podobnie jak w przypadku Południa, dotarcie do obu biegunów północnych – geograficznego i magnetycznego.

Odkrycie i badania Grenlandii[edytuj]

Grenlandię odkrył w 981 lub 982 islandzki banita Eryk Rudy. Wkrótce potem rozpoczęła się ograniczona przestrzennie kolonizacja wyspy. W 985 lub 986 wylądowało tam 14 statków z kolonistami^{[potrzebny przypis]}. Stało się to jeszcze przed pojawieniem się na wyspie Eskimosów, którzy zaczęli się tam osiedlać w XI wieku lub jeszcze później. Normańscy rybacy i myśliwi żeglowali także po wodach zachodniej Grenlandii. W czasie polowań na wieloryby i foki oraz połowów łososi docierali w obszary pomiędzy 6° a 72°^{[potrzebny przypis]}. Około 1040 roku piracka wyprawa fryzyjska dotarła do równoleżnika 65° na wschodnich wybrzeżach Grenlandii i została zatrzymana przez lód^{[potrzebny przypis]}. Pierwsza wyprawa badawcza na wyspie odbyła się w 1267 i miała na celu zbadanie zasięgu kolonizacji eskimoskiej, rozciągającej się na północ od posiadłości normandzkich. Wyprawa dotarła do 74°30' szerokości geograficznej lub nawet dalej i przyniosła informacje o bogactwie życia biologicznego północnych akwenów^{[potrzebny przypis]}.

W końcu XIV wieku następuje zerwanie kontaktów pomiędzy Normanami z wyspy a ich pobratymcami z Islandii i Skandynawii. Kolonie z czasem zatracają normandzki charakter wskutek mieszania się z Eskimosami i przejmowania ich kultury^{[potrzebny przypis]}. Powrót Europejczyków na Grenlandię następuje w 1721 wraz z kolonizacją duńską. Data ta także rozpoczyna okres powtórnego odkrywania lądu. Badania etnograficzne nad Eskimosami rozpoczął Hans Egede jeszcze zanim rozpoczęły się poważne badania geograficzne wyspy:

1818 – John Ross – odkrycie północnej części wybrzeża zachodniego.
1822 – William Scoresby – odkrywa Cieśninę Scoresby'ego osiągając szerokość geograficzną 74°20'N.
1869–1870 Karl Koldewey – dociera wzdłuż wschodniego wybrzeża do 77°02'N.
1871 Charles Francis Hall – zimuje na północno-zachodnim wybrzeżu w Zatoce Polaris.
1871 – jedna z części jego wyprawy G. Naresa dociera do północnego krańca Grenlandii, jednocześnie ostatecznie udowadniając, iż jest ona wyspą.
1888 – Fridtjof Nansen dokonuje pierwszego równoleżnikowego przejścia Grenlandii.
1892 – Robert Edwin Peary – drugie przejście w poprzek Grenlandii.
1905 – Filip Orleański, książę Orleanu wraz z Adrienem de Gerlache docierają do 78°17'N na wschodnim wybrzeżu.
1906-1908 – wyprawa Denmark (L. Mylius-Erichsen i I.P. Koch) – prowadzą badania na północnym wschodzie; zamknięty jest tym samym okres eksploracji wybrzeży Grenlandii.
1912 – Knud Rasmussen – kolejne przejście w poprzek wyspy.
1912 – Alfred de Quervain – przejście w poprzek wyspy.
1913 – Lauge Koch – kolejne przejście w poprzek wyspy.
1929 i 1930–1931 – Alfred Lothar Wegener prowadzi badania olbrzymiej płyty lodowej. Po raz pierwszy zmierzona jest grubość pokrywy lądowej, dochodzącej do 2700 m.
1930–1931 – Gino Watkins zimuje w okolicach Angmagsalik przygotowując jednocześnie prowizoryczne lotnisko, skąd startują pierwsze loty nad wyspą.
1937 – na Grenlandii pracuje polska ekspedycja polarna.
1938 – Lauge Koch odbywa lot ze Spitsbergenu nad Grenlandię.

Badania Grenlandii konkluduje szeroko zakrojony program podjęty przez ekspedycję Expedition Polaires Françaises pod kierunkiem P.E. Victora^[kiedy?]. W ich czasie dokonano ok. 400 odwiertów wzdłuż trzech równoleżnikowych szlaków stwierdzając, że pokrywa lodowa w niektórych miejscach przekracza 3000 m. Na podstawie tych pomiarów wykonano hipotetyczną mapę Grenlandii, po stopnieniu wszystkich lodów – wewnątrz Grenlandii powstałoby płytkie morze wewnętrzne^{[potrzebny przypis]}.

Wyprawy do bieguna północnego[edytuj]

Odkrycie położenia bieguna magnetycznego miało istotne znaczenie nawigacyjne i kartograficzne, zdobycie zaś bieguna geograficznego było ambitnym wyzwaniem. Dlatego też, podobnie jak na biegunie południowym, wyprawy polarne w tym kierunku były rodzajem wyzwania i współzawodnictwa.

Pierwszą wyprawą, której celem stał się biegun, była podróż Fridtjofa Nansena. Naukowo solidnie przygotowana wyprawa, na specjalnie konstruowanym statku Fram, miała dotrzeć do bieguna przy wykorzystaniu dryfu lodowego posuwającego się od Wysp Nowosyberyjskich w kierunku bieguna. Założenia Nansena okazały się tylko częściowo słuszne. Dryf zaprowadził badacza zbyt daleko na południe. Nansen próbował kontynuować wyprawę saniami, lecz zdołał dotrzeć tylko do szerokości 86°4'. Podobnie niepowodzeniem zakończyły się ekspedycje Jackson-Harmswortha z lat 1894–1897 wyruszające z Ziemi Franciszka Józefa, jak i późniejsze Zieglera z 1903 i 1905 oraz Wellmana z 1906. W 1900 Włoch Umberto Cagni zdołał dotrzeć do 86°33'. Nieszczęśliwie zakończyła się próba zdobycia bieguna przy pomocy balonu gazowego, podjęta w 1897 r. przez wyprawę Andréego. Pierwszym, który okrzyknął się zdobywcą bieguna północnego był Frederick Cook. Miało się to stać 21 kwietnia 1908. Rok później 6 kwietnia 1909 Robert Peary także ogłosił fakt zdobycia bieguna. Rozgorzał między nimi długoletni spór, w którym obaj odkrywcy nie przebierając w środkach ani słowach utrzymywali, że są jedynymi odkrywcami i pomniejszali zasługi drugiego. Jak pokazały późniejsze obliczenia, żaden z nich nie dotarł do bieguna, choć obaj byli bardzo blisko celu.

Pierwszym lotnikiem latającym nad obszarem arktycznym był Polak Jan Nagórski^{[potrzebny przypis]}. Będąc w służbie rosyjskiej w sierpniu 1914 brał udział w poszukiwaniach zaginionych ekspedycji. Interesujące są też próby zdobycia bieguna za pomocą sterowca. W 1926 Roald Amundsen i Lincoln Ellsworth dotarli na sterowcu Norge na biegun. Zostali jednak uprzedzeni przez Richarda Byrda, który w podobny sposób dotarł tam 9 maja. Powrotny lot z bieguna na Spitsbergen zajął mu zaledwie 14 godzin. W 1931 odbyła się nieudana próba przepłynięcia pod lodami do bieguna. Wyprawą łodzi podwodnej Nautilius kierował George Hubert Wilkins.

21 maja 1937 radziecka ekspedycja lotnicza kierowana przez Szmidta wysadziła grupę badaczy w okolicach bieguna (89°25"N i 19°16'W). Dotarli oni do bieguna i założyli tam pierwszą stację badawczą „Biegun Północny I”. Tego samego roku lodołamacz Siedow został uwięziony w lodach na Morzu Grenlandzkim. Przekształcono go w kolejną stację badawczą. Okazało się jednak, że obie stacje dryfują wraz z lodami. Lodołamacz Siedow został uwolniony z lodów w 1940.

Dryf lodowy, nowo odkryte zjawisko, zaczęto intensywnie badać po drugiej wojnie światowej. W 1946 Amerykanie odkryli lodową wyspę o powierzchni ok. 500 km² i grubości lodu 60 m. Nazwano ją Target X, wkrótce odkryto podobne i nazwano je T2 i T3. Odkryto, że obiekty te dryfują z prędkością około 100 m/h po stałych trajektoriach wokół bieguna północnego.

W 1958 amerykański okręt podwodny o napędzie atomowym Nautilius dokonał pierwszego przepłynięcia pod biegunem, dokonując jednocześnie pomiarów grubości tafli lodu.

W 1948 radzieccy uczeni odkryli podwodny łańcuch górski nazwany Grzbietem Łomonosowa. Rozciąga się on od Wysp Nowosyberyjskich, przez biegun aż do Ziemi Granta w Kanadzie. Wysokość grzbietu wynosi 2500 do 3000 metrów, a jego najwyższe wzniesienie znajduje się 950 metrów pod powierzchnią wody.

Międzynarodowy Rok Geofizyczny dał początek szeroko zakrojonym badaniom Arktyki, prowadzonym przez uczonych z 60 państw. Powstało w tym czasie wiele stacji dryfujących prowadzących badania wszystkich aspektów geograficznych, geofizycznych i biologicznych obszarów arktycznych.

Kalendarium[edytuj]

X wiek – odkrycie Grenlandii
XII wiek – odkrycie Nowej Ziemi
XV wiek – odkrycie Spitsbergenu przez rybaków z Rusi
XVI-XVII wiek – poszukiwania dróg morskich do Indii i Chin, przejść północno-wschodnich i północno-zachodnich przez licznych żeglarzy, m.in. M. Hudsona, W. Baffina i W. Barentsa
XVII wiek – badania północno-wschodnich wybrzeży Azji, przez m.in. V. J. Beringa, S. Czeluskina,
XIX-XX wiek – próby przepłynięcia całego Przejścia Płn.-Wsch. przez F. Wrangla i F. Litke. Pierwszy dokonał tego N. Nordenskjold w latach 1878-79 na statku „Vega”.
Próby przepłynięcia Przejścia Płn.-Zach. przez J. Rossa, R. Parry’ego, J. Franklina. Pierwszy przebył je R. Amundsen w latach 1903-06 na statku „Gjoa”.
Wiele wypraw organizowano w celu zdobycia bieguna północnego, m.in. w latach 1893–94 F. Nansen i O. Sverdrup na statku „Fram” próbowali wykorzystać dryfujące pole lodowe.
W lipcu 1897 wystartował balonem ze Spitsbergenu w kierunku bieguna północnego szwedzki polarnik S. A. Andree. Próba ta zakończyła się jego śmiercią i jego dwóch towarzyszy.
6 kwietnia 1909 amerykański podróżnik Robert E. Peary dotarł do bieguna północnego. R. Peary wcześniej odbył kilka wypraw do Arktyki, m.in. w 1895 odkrył najbardziej wysuniętą na północ część Grenlandii, a w 1901 udowodnił, że Grenlandia jest wyspą.
1 września 1909 nowojorski lekarz Frederick A. Cook opublikował w prasie artykuł, w którym twierdził, że już w dniu 21 kwietnia 1908 pierwszy dotarł do bieguna północnego, nie mógł jednak tego dowieść wskutek niedostatecznych metod pomiaru.
1913–14 – rosyjskie lodołamacze przepłynęły Przejście Płn.-Wsch.,
1926 – R. Amundsen i U. Nobile sterowcem, a R. Byrd samolotem dotarli do bieguna,
1932 – radziecki lodołamacz „Sibirakow” otworzył regularną żeglugę Północną Drogą Morską
1944 – kanadyjski lodołamacz/szkuner przepłynął Przejście Płn.-Zach.,
1958 – atomowy okręt podwodny USA „Nautilus” dopłynął pod lodami do bieguna,
1977 – atomowy lodołamacz ZSRR „Arktika” dopłynął jako pierwszy do bieguna
1992 – konwencjonalny lodołamacz szwedzki „Oden” dopłynął jako pierwszy do bieguna